Бэриниилээх буолуу, мааны майгы, үтүө санаа, бэйэ-бэйэҕэ эйэҕэс-сайаҕас сыһыан, чиэһинэй буолуу, эппиэтинэс уо.д.а. курдук киһи аймах сүрүн сыаннастара уларыйбаталлар ханнык этэ.
“Олох сайдыыта икки өрүттээх дииллэрэ” мээнэҕэ буолбатах курдук. Төһөнөн сайдабыт, олохпут уу сүүрүгүнүү устан иһэр да, киһи аймах сорох сыаннастара уларыйдар уларыйан иһэллэр.
Баҕар ким эрэ: «Ол сөп, дьон олох хаамыытынан эмиэ уларыйыахтаах, көлүөнэни көлүөнэ солбуйар», — диэҕэ. Этэргэ дылы, эргэни саҥа солбуйар.
Ол гынан баран, бэриниилээх буолуу, мааны майгы, үтүө санаа, бэйэ-бэйэҕэ эйэҕэс-сайаҕас сыһыан, чиэһинэй буолуу, эппиэтинэс уо. д.а. курдук киһи аймах сүрүн сыаннастара уларыйбаталлар ханнык этэ.
Бу тыллары үгүспүт үчүгэйдик билэр, саҥарар саҥатыгар элбэхтик туттар. Ол гынан баран, ону күн аайы дьыалаҕа туһанар дуо? Холобур: “Мин бүгүн туох үтүө дьыалатын оҥордум?” — диэн биирдэ эмэ толкуйдаан көрөр дуо?
Оҕолорбутун, сиэннэрбитин биһигини үөрэппиттэринээҕэр атыннык иитэбит. Урут: “Кырдьаҕас киһиэхэ көмөлөһөр буол”, “Билбэт да киһиҥ ыйытыытыгар эйэҕэстик хардар” диэн үөрэтэр буоллахтарына, билигин: “Билбэт киһигэр көмөлөһүмэ, баҕар, куһаҕан санаалаах киһи буолуо” эбэтэр “Билбэт киһигэр чугаһаама” диэн үөрэтэрбит мэлдьэх буолбатах. Хомойуох иһин, ити аныгы дьалхааннаах олоххо буолар мөкү түбэлтэлэртэн, хара санаалаах дьонтон харыстыыр, сэрэтэр быһыыбыт…
Дьиҥнээх уонна көрүнньүк сыаннастар: Дьиҥнээх сыаннастар – бэйэбит талар сыаннаспыт. Көрүнньүк сыаннастар – тастан соҥнуур сыаннастара.
Оттон кырдьаҕастарбыт бу сыаннастар олус улахан суолталаах кэмнэригэр олорон, үлэлээн ааспыттара. Кинилэр билигин ыччат олоххо сыһыанын өйдөөбөттөр, дьиктиргииллэр уонна хомойоллор.
Мээнэ тыалга ыһыллыбат, сымыйалыах кэриэтэ саҥарбатах ордук этиилэр эмиэ бааллар. Холобур, “таптыыбын” диэн тылы, саха сиэринэн мээнэ ыһа-тоҕо сылдьыбаттар, ол оннугар тапталларын истиҥ сыһыанынан, дьиҥнээх дьыаланан, дьиэ кэргэттэригэр бэриниилэринэн уо. д.а. туоһулууллар. “Дьол чуумпуну сөбүлүүр” диэн эмиэ баар.
Психологтар этэллэринэн, “мин эйигин таптыыбын”, “эйигин кытары олус интэриэһинэй”, “эйигинэ суох сатаммаппын” диэн тыллары аныгы дьон тапталга билиниигэ буолбакка, туох эрэ сыалларын-соруктарын ситиһээри эбэтэр бэйэлэрин баҕа санааларын толороору тутталлар. Эбиитин хас хардыы аайы итинник “билиниэхтэрин” сөп. Ол иһин бу этии суолтата намтыыр.
Тугу эрэ эрэннэрэн баран толорбот буолуу — мэлдьи баар көстүү курдук буолла, итинэн кими да соһуппаккын. Доҕотторум диэн ааттыыр дьонуҥ таҥнарыылара эмиэ күннээҕи олох көстүүтүгэр кубулуйар. Албынныыртан, сымыйаны истэртэн эмиэ соһуйбаппыт. Ол иһин, чахчы ис-иһиттэн аһаҕас уонна үтүө санаалаах киһини көрүстэххинэ, эйиэхэ син биир туох эрэ кэтэх санаа киирэн ылар.
Билэр-билбэт киһибитин кэмигэр хайҕаабаппыт (ардыгар наадалааҕынан да аахпаппыт), эйэҕэс тыллары сатаан эппэппит. Ол оннугар бэйэ туһатыгар эрэ албыннаһыахпытын сөп.
Сынньалаҥ кэммитин интэриэһинэйдик, туһалаахтык атаарбат буолан иһэбит. Ол оннугар бириэмэбитин кулууптарга, араас бэчэрииҥкэлэргэ эбэтэр Куйаар ситимигэр, социальнай ситимнэргэ ыытабыт. Ону өссө сорохтор муодунай буолуу бэлиэтин курдук саныыллар.
Үп-харчы. Киһи киһиэхэ сыһыаныттан саҕалаан, олохпут туруга харчынан эрэ мээрэйдэнэр кэриэтэ буолла. “Кумааҕылаах” эрэ киһи бэйэтин “киһи курдук” сананар дуо? Урут даҕаны, ханнык баҕарар кэмҥэ харчы инники күөҥҥэ турбата диэн суоҕа. Ол гынан баран, бу билиҥҥи курдук алдьатар күүһэ суоҕа!
Билигин аныгы ыччакка “бэйэҥ бэйэҕэр көмөлөс” диэн санааны соҥнууллар. Сыыйа-баайа дьону бэйэ-бэйэлэриттэн тэйитэллэр, кимиэхэ да итэҕэйбэккэ соҕотоҕун олорорго үөрэтэллэр.
Дьиҥэр, дойдуга хамсык кэмигэр хаайтаран олорон киһи киһилиин алтыспата, чугас дьоҥҥуттан тэйитиллии, уопсастыба олоҕуттан туорааһын олус ыараханын эппитинэн-хааммытынан, өйбүтүнэн-санаабытынан билбиппит. Ити кэмнэргэ үөрэхтээхтэр: “Туох барыта ааһар, хамсык эмиэ ааһыа. Ол гынан баран, бары атын дьон буолуохпут, уларыйыахпыт” — диэн аһаҕастык эппиттэрэ кэллэ дуо? Дьиҥэр, уларыйыы да араастаах: үчүгэй да, куһаҕан да өттүгэр уларыйыахха сөп.
Былыр-былыргыттан “Кырдьаҕаһы хааһахха хаалыы сылдьан сүбэлэт, эдэртэн эйэтин ыл” диэн өбүгэ саҕаттан кэлбит өс хоһоонун билбэт саха суоҕа буолуо.
Тыа сиригэр эдэр ыал бары да эбээлээх-эһээлээх, оҕолорун иитэргэ күүс-көмө, сүбэ-ама буолалларыгар куорат сорох дьоно ымсыырар. Чахчыта да, эбээ-эһээ тапталыгар иитиллибит оҕолор олоххо-дьаһахха сыһыаннара атын, олох муудараһын кыраларыттан бэйэлэригэр иҥэриммит буолан, дьэ били этэр сыаннастарбытын балай эмэ илдьэ сылдьаллар.
Кистэл буолбатах, куорат дьоно кырдьаҕаһы атын «хааһахха хаалыыр» түгэннэрэ элбэх. Ол эбэтэр күн солото суохтарыттан, дьиэлэрэ кыараҕаһыттан, оҕолорун уһуйааҥҥа тастарбыт кырдьаҕастара кинилэргэ наадата суох буолбутуттан (оҕолоро уһуйаан саастарын ааспыттарыттан) уо. д.а. төрүөттэринэн кырдьаҕастар дьиэлэригэр утаараллар. Олоххо-дьаһахха көстөрүнэн, үгүс түбэлтэҕэ кырдьаҕас киһи бэйэтин кыаммат буоллаҕына, улаханнык ыарыйдаҕына өр тулуйбаттар, быыс-хайаҕас булан атын сиргэ атаараллар. “Маннык көстүү — аныгы олох ирдэбилэ. Улаханнык ыалдьар киһини сатаан көрбөппүт. Оттон тустаах дьиэҕэ киллэрдэхпитинэ, онно анал идэлээх дьон илиитигэр киирэллэр”, — диэн бэйэбитин албыннанабыт, алы гынабыт…
Бастатан туран, эн айыллан кэлбит олоххор туох ордук дьоһуннааҕын быһаараргар, майгы ханнык өрүттэрин тутуһан олороргор, бэйэҥ холобургунан оҕолоргун, сиэннэргин иитэргэр, сыалгын-соруккун ситиһэргэ дьулуһаргар көмөлөһөллөр.
Киһи бэйэтэ өрө тутар уонна тутуһар сыаннастарыгар сөп түбэһэн олорор буоллаҕына, бэйэтин дьоллооҕунан ааҕынар уонна толору олоҕунан олорор. Эйиэхэ киһи аймах ханнык сыаннастара иҥэллэрэ эн иитиллиигиттэн, үөрэххиттэн, тус уопуккуттан уонна тулалыыр эйгэ дьайыытын хайдах ыланаргыттан уо. д.а. тутулуктаахтар.
Бу суруйуу дууһа кыланыытын тэҥэ буолла. Чахчыта да, тулалыыр эйгэбитин бэйэбит эрэ тупсарар, бэйэбитин бэйэбит эрэ уларытар кыахтаахпыт. Биһиги олохпутун оҕолорбут, сиэннэрбит салгыахтара турдаҕа. Киһи аймах сыаннастара киһиэхэ кыра эрдэҕиттэн иҥэриллэллэр. Онон үтүө үгэстэрбитин төнүннэрэргэ, суолталарын үрдэтэргэ кыһаллыаҕыҥ.
МАННА ДАҔАТАН ЭТТЭХХЭ
Эйиэхэ ханнык сыаннастар баалларын хайдах быһаарыахха?
— Ханнык эмэ быһаарыныыны ылынаргар олох ханнык сыаннастарын өйдүү түһэҕин?..
— Биһиги бу олоххо букатыннаахтык кэлбэтэхпитин санаатахпытына куттанабыт. Баар олоххор оҥоруохтаах дьоһуннаах дьыалаларыҥ испииһэгин оҥорон көр…
— Сөбүлүүр киинэҥ эбэтэр кинигэҥ дьоруойдарын санаа…
— Ааспыт олоҕун кэрдиис кэмнэрин санаан ыл…
— Инники олоххун хараххар оҥорон көр…
— Анал тиэстэри оҥорон көр.
ХААРТЫСКА: HTTPS://PXHERE.COM/RU/PHOTO/1074006.
Дьокуускайга уопсастыбаннай кииҥҥэ, Саха сиригэр Ийэ күнүгэр аналлаах тэрээһиннэр чэрчилэринэн, "Духовно-нравственные основы материнства и актуальные…
Хайа да сиргэ бааллар ээ -- кистэнэ сылдьар иэйиилээх, саһа сытар талааннаах дьон. Кинилэр тиийэн…
Нерюнгри улууһун 38 саастаах эр киһитэ куйаар ситимигэр биир кыыһы кытары билсибит. Кыыс инвестициянан дьарыктанарын…
Кытай мэдиссиинэтин Шеньян университетын учуонайдара быһаарбыттарынан, дьаҥ-дьаһах кэмигэр битэмииннээх оттортон оҥоһуллубут чэй көмөлөһөр. Ол курдук…
Олоҥхо дойдута Сунтаарбыт биир кэрэ айылҕалаах, уйгу-быйаҥ сирдээх, былыр-былыргыттан саха дьоно ууһаан-тэнийэн үөскээбит, олох уустук,…
Өбүгэлэрбит тулалыыр айылҕа уратытын, халлаан эттиктэрин, кыыллар быһыыларын таба көрөн, күнү-дьылы билгэлиир этилэр. Кыһын туһунан…