Евдокия Семенова айар иэйиитэ уонна Олоҥхо

Хатастааҕы “Тускул” Култуура киинигэр Евдокия Семенова  «Дууһам айар иэйиитэ» айар киэһэтэ олус сэргэхтик ааста.

Үгүс көрөөччү “Дуунньабыт” диэн таптаан  ааттыыр киһилэрин дэгиттэр талааныгар сүгүрүйэн, үөрэн-көтөн туран, санаатын сурукка тиһиэн, уус-уран тылынан этиэн баҕалаах олус элбэх. Тэрээһин да ураты сахалыы тыыннанна. Кэнсиэргэ кэлбит дьону (ол иһигэр, куорат тэрилтэлэриттэн) арыылаах алаадьынан айах тутан көрүстүлэр. Бүгүҥҥү күн “буруйдааҕын” өссө сиһилии билсэргэ анаан,  фойе­­ҕа хаартыска быыстапката элбэҕи кэпсии-ипсии тоһуйда. Аны туран, арыый эрдэ кэлбит көрөөччүлэргэ анаан, Сунтаардыы оһуохай дуорайан, илии-илиилэриттэн тутуһан, оһуохай түһүлгэтэ түстэннэ.

Амарах ийэ, эйэҕэс эбээ

Агафья Семеновна Федо­рова:

– Тыа сирин кэнсиэригэр сылдьыбатаҕым, омун­наан эттэххэ, үйэ аҥаара буолла. Хатаска олорор буоламмын кэлэ-бара Хатастааҕы норуо­дунай тыйаатыр режиссера Евдокия Ефимовна Семенова 25 сыллаах үлэтин түмүгүн отчуоттуур кэнсиэрэ буоларын туһунан биллэриитин көрөн баран, хайаан да бардахпына сатанар диэн былааннаммытым.

Евдокия Ефимовнаны айах атан кэпсэппэтэх, бу диэн утары көрсүбэтэх киһим. Ол гынан баран, Саха тэлэбиидэнньэтигэр көстөн,  норуот сэҥээриитин  ылбыт «Айуу, чэ» килиип­тэргэ оонньуур оруол­ларын аһара сөбүлээн дуу, астынабын. Мутук тостор томороон  туманыттан тостубакка, аргыардаах айылҕабыт тымныытыттан аймаммакка  кулууп иһэ тобус-толору көрөөччүлэринэн туолбут.

Евдокия Семенова 2006 сылтан  “Тускул» кулуупка, 2018 сылтан норуодунай тыйаатыр режиссерунан үлэлээн, Хатас олохтоохторун үрдүк сыанабылын ылбытын туоһулаан,  хас биирдии нүөмэр хабыллар ытыс тыаһынан доҕуһуолланна. «Арчылаана» диэн дьахталлар ансаамбыллара «Туймаада» ырыаһыттарыттан хаалсыбакка ыллаатылар. Евдокия тэрийбит ансаамбыла эбит. “Хайдах Сунтаартан төрүттээх буолан баран, ырыаһыта суох буолуой?” диэн мунаахсыйар буол­лахха, эппиэт бэлэм – ураты ырыаһыт. Харизмата, туттара-хаптара, астык көрүҥнээх Далбар Хотун сыана королевата буолан, дьэ чахчы култуура араас көрүҥнэригэр толорор маастарыстыбата киһини сөхтөрөр. Оҕо эрдэҕиттэн артыыс буолуон баҕаран, сиэркилэ иннигэр эргичиҥнээбитэ, бэйэтэ кэпсииринэн, кэмчитэ суоҕа биллэр. Култуура кэллиэһигэр фольклорнай кууруска үөрэммит буолан ночоотурбатах. Ол саҕана хантан билиэй: күн-дьыл этэҥҥэ ааһан истэҕин ахсын  артыыска буолар баҕа санаата, ырата чугаһаан иһэрин? «Сүлүһүннээх таптал», «Эргиллии», «Лиза уонна Иза», «Кыргыттар» сэри­йээллэргэ оонньоон,  оҕо эрдэҕинээҕи артыыска буолар баҕата туол­бутун астынан туран бэлиэтээтэ. «Дьээ-буо» фольклор ансаамбыла сахалыы былаа­чыйалаах сайбалдьыйан тахсан,  саха ырыаларын попурри гынан ыллаабыттара, мин курдук куолас сыстыбатах киһитигэр иһирэх ор­дугур­ҕааһынынан иннэлии кэйэ олордо. Бу ансаамбыл эмиэ – бүгүҥҥү биэчэр хаһаайкатын   «оҕолоотор оҕото» эбит. Саамай кульминационнай түгэнинэн ааттыам этэ, Евдокия туруо­руутунан С.Зверев-Кыыл Уола «Кулан кулус ат­­таах Куллустай Бэргэн» олоҥхоттон быһа тардыыны. Артыыстара оруолларыгар толору киирэн, ити­йэн-кутуйан оонньоон барбыттарыттан, таҥастара толорутуттан, спецэффеги көрүдьүөстээн туттубуттарыттан сөхтүм, олоҥхону толору көрбүт киһи диэн ылардаах хааллым. Бу олоҥхолорунан ааспыт Олоҥхо сылыгар элбэх ситиһиилэммиттэр, 450 тыһыынча суумалаах граҥҥа тиксибиттэр.

Кулууп үлэһитэ диэн, дьиэ­тин-уотун үлэтигэр кыбыттарбакка, оҕолуун-уруулуун, кэргэниниин киэһээҥҥи наскыл киэһэлэргэ нал­лаан олорор бириэмэтин сиэрти­бэлиир дьиҥнээх бэринии­лээх эрэ буоллаҕына,  итинник бары өттүнэн сатабыл­лаах, хайҕаллаах ситиһии кэлэр. Евдокия Ефимовна 5 оҕо амарах ийэтэ, 2 сиэн эйэҕэс эбээтэ. Оҕолорунуун бары тахсан ыллаан киирэн барбыттарыгар, эйэлээх, дьоллоох ыал  оҕолорун сайыннаран, талааннарын таба салайан олороллорун эндэппэккэ билэҕин. Куолас  да  баар оҕолоро. Айыллаана, Эрхан, Уйусхан, Чэмэлиинэ,  Күн Чөмчүүк диэн оҕолорун сахалыы сайаҕас ааттаталаан, кинилэри сиэрдээхтик иитэн, дьиҥ чахчы сахалыы туруктаах ыалы көрөн наһаа астынным.

Куоракка олорбут дьон ис куппут сахалыы сайдарыгар элбэҕи да сүтэрбит эбиппит. Дьоро, астык кэнсиэр­тээх киэһэбинэн дьоллонон, ылбаҕай кэпсээн дьэ оҥостор эбиппин диэн кэлэн бу сурукка бэйэм санаабын суруйа сатаа­тым. Сунтаар суон сураҕын өрө тутан үлэлии-хамсыы сылдьар биир дойду­лаахпынан көрөөччү, сүгүрүйээччи быһыытынан киэн туттуум өссө күүһүрдэ.

Дуунньа баар буоллаҕына, “5” сыана!

Октябрина Иванова:

– Биһиги 1994-97 сылларга Культура уонна ускуустуба кэллиэһигэр «Төрүт култуура» салаатыгар үөрэммиппит. Дуунньа, кууруспут биир талааннаах устудьуона, куруук инники күөҥҥэ сылдьар ту­­таах киһибит. Хара маҥнайгыттан туохтан да толлон турбат, барыга-бары олус көхтөөх, саҥаттан-саҥа санаалардаах бастыҥ тэрийээччибит буолааччы. Бу айар киэһэтигэр араас хайысхаҕа тэрийбит бөлөхтөрө ону туоһулаатылар.

Холобур, фольклор бөлөҕө, ырыа ансаамбыла, норуодунай тыйаатыр уо.д.а. Манна Хатас нэһилиэгин олохтоохторун – араас идэлээх, үлэлээх дьону мунньан, Дуунньабыт таһаарыылаахтык үлэлии сылдьарын көрөн наһаа да үөрдүбүт.

Кэллиэскэ  үөрэнэр кэммитигэр режиссура уруогар биһигини Саха тыйаатырын артыыһа, режиссера Анатолий Иванович Васильев үөрэппитэ. Араас инсценировкалары туруо­рарбыт. Дьэ,  онно артыыс­тарбытын таларбытыгар Дуунньабытын былдьаһарбыт. Эн инсценировкаҕар Дуунньа баар буоллаҕына, «5» сыананы ылабын диэн эрэх-турах сананаҕын.

Дуунньабыт артыыс буолар баҕа санаата туолбутун туоһуларынан үгүс сэрийээллэргэ, тэттик киинэлэргэ уһуллубута буолар. Бу үлэлэрэ саха дьонун-сэргэтин биһирэбилин ылыан ыллылар.

Оттон ырыата, тойуга, оһуохайа олус истиҥ иэйиилээх буолааччы. Ону айар киэһэтигэр сылдьыбыт дьон дуоһуйа иһиттибит, астынныбыт.

Айар үлэтин таһынан, Дуунньа улахан дьиэ кэргэн күн күбэй ийэтэ, эйэҕэс эбэтэ буолар. Оҕолорун эмиэ араас хайысханан сайыннаран иитэр-үөрэтэр.  Бу киэһэ оҕолорунуун олус иэйиилээх ырыаны толорон, кэлбит дьону сөхтөрдүлэр.

Дьэ,  уонна бу дьоҕура, сатабыла барыта олоҥхону режиссердаан туруоруутунан бигэргэннэ.

Олоҥхону билиҥҥи кэм киһитигэр чугаһатан чочуйан таһаарбыта дьэ,  чахчы хайҕаллаах суол. Хатас дьоно-сэргэтэ олоҥхо тула түмсэн өссө да элбэҕи айыахтара-тутуохтара турдаҕа.

Күндү дьүөгэбит үлэтин түмүктэрин киэн тутта, астына көрдүбүт. Инникитин даҕаны саҥа саҕахтар арыллан истиннэр, бу курдук эрчимнээхтик иннин диэки хардыылаан ис.

Надежда ЕГОРОВА, «Тускул» Култуура киинин хаартыскалара