Фатих Киришчиоглу: “Саха тылын олус чугастык ылыммытым”

Түүр тыллаах омуктартан саха тылын үөрэппит, чинчийбит учуонайдартан биирдэстэрэ, ааспыт үйэ 90-с сылларыгар Саха сирин кытары быһаччы үлэлэспит тюрколог, билигин Турция Өрөспүүбүлүкэтин Анкара Хаджи Байрам Вели университетын профессора, Литература факультетын аныгы түүр тылларын уонна литератураларын кафедратын салайааччыта Мехмет Фатих Киришчиоглу буолар. Кинини кытары Анкара куоракка көрсөн, төрөөбүт тыл уонна сурук күнүгэр анаан саха тылын туһунан кэпсэттим.

“Сахалар ырааххыт эрээри куруутун чугаскыт”

Анкара Хаджи Байрам Вели университета 2018 сыллаахха Гази университетыттан, Турция Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ Мустафа Кемаль Ататюрк 1926 сыллаахха төрүттээбит үрдүк үөрэҕин кыһатыттан арахсан, туспа тэрилтэ буолбута. Саҥа университекка уруккуттан үлэлии олорбут юридическэй, экэниэмикэ, литература, искусства, о.д.а. факультеттара сыһыарыллыбыттара. Онон билигин бу факультеттар кэҥээн, туспа буруо таһааран олороллор.

Литература кафедрата университет бүтүн биир тутуутун баһылаан олорор эбит. Аныгы түүр тылларын уонна литератураларын кафедрата туспа этээстээх.

— Agrafena hanım, hoş geldiniz, күн үтүө буоллун, — профессор Фатих Киришчиоглу миигин сахалыы эҕэрдэлии тоһуйар.

— Фатих бей, үтүө күнүнэн, ыраах Саха сириттэн истиҥ эҕэрдэ, — сахалыы тылы истэн, долгуйан ылабын, дойдугуттан ыраата сылдьан атын омук киһитэ төрөөбүт тылгынан кэпсэттэҕинэ бэйэҕин хайҕаппыт кэриэтэ саныыр эбиккин. Салгыы туроктыы-сахалыы кэпсэтэбит.

— Сахалар, төһө да ыраах олордоргут, биһиэхэ куруутун чугаскыт. Мин Саха сиригэр 1995 сыллаахха сайын от ыйыгар бара сылдьыбытым. Оччолорго, билиҥҥи курдук, быһа көтүү диэн суоҕа. Дьокуускайга үс сиринэн көтөн биир суукка айаннаан тиийбитим. Гуманитарнай чинчийии инситутугар Наталья Попованы кытары үлэлэспитим. Историк Федот Желобцов, тюрколог доҕорум Юрий Васильев көрсөннөр, Дьокуускайга илдьэ сылдьыбыттара. Дьокуускайга сылдьан саха дьоно олус аламаҕайдарын, ыалдьытымсахтарын, биһиэхэ олус чугастарын онно билбитим, — Фатих бей доҕотторун санаан, чочумча тохтоон ылар.

Саха тыла

Мехмет Фатих Киришчиоглу саха тылыгар диссертациятын суруйан турар. Онон сыыйа саха тылыгар көһөбүт.

— Саха тылын хаһааҥҥыттай үөрэппиккиний уонна диссертацияҕын ханнык тиэмэҕэ суруйбуккунуй?

— Саха тылын 1988 сылтан үөрэтэбин. Саха тыла былыргы түүр тылыгар олус чугас, мин бэйэм былыргы түүр тылларынан дьарыктанар буолан, саха тылын хара маҥнайгыттан олус чугастык ылыммытым. Диссертациябын саха тылын туохтуурдарыгар суруйбутум. Манна туохтууру үөскэтэр сыһыарыылары, сыһыат туохтуурдары, тардыы сыһыарыыларын холобурдарынан көрдөрбүтүм. Билигин 90-с сыллардааҕы курдук үчүгэйдик саҥарбаппын эрээри, сахалары кытта кэпсэттэхпинэ тыллары өйдөөн кэлэбин. Дьиҥэр ыллахха, хайа да түүр тыллаах киһиэхэ тиийэн “биир, икки, үс” эбэтэр “bir, iki, üç” “кэл-gel”, “кыыс-kız” диэтэххэ өйдүүллэр. Саха тыла туохтуурдарынан, ойуулуур-дьүһүннүүр тылларынан олус баай. Атын түүр тылларыттан биир уратыта ити, — диэн бэлиэтиир Фатих бей.

Учуонай Юрий Васильев-Дьаргыстай туһунан

Тюркологияҕа үөрэппит учууталбыт, филология наукатын кандидата, лингвист-учуонай Юрий Иванович Васильев-Дьаргыстай Турция туһунан биһиэхэ, устудьуоннарыгар, элбэхтэ кэпсиирэ. Кини 90-с сыллардаахха Анкара университетыгар кэлэн, билиҥҥи түүр тылларын кафедратыгар саха тылын үөрэппитэ.

— Юрий Ивановиһы кытары бииргэ үлэлээбитиҥ, бу туроктыы-сахалыы хас да кинигэни таһааран тураҕыт. Ол туһунан кэпсиэҥ дуо? – мин кини Фатих бей долбууруттан кинигэлэрин ылан биэрбитин көрөрүм быыһыгар ыйытабын.

— Юрий Ивановиһы тюркология эйгэтигэр үлэлиир дьон бары олус сыаналыыбыт. Кини Саха сириттэн Турцияҕа тюркологияҕа бастакынан үлэлээбит учуонай буолар. Мин кинилиин 1992 сыллаахха билсибитим. Оччолорго кини Анкара университетыгар Тыл уонна история факультетыгар билиҥҥи түүр тылларын кафедратыгар үлэлиир кэмэ этэ. Иккиэн оччолорго тыллары саҥа үөрэтэр дьон, сахалыы да, туроктыы да бэрт олуттаҕастык саҥарарбыт. Ол да буоллар уопсай тылы түргэнник булбуппут, бэйэ-бэйэбитин өйдөһөр этибит. Ити кэмҥэ мин Конья куоракка үлэлиирим. Кини онно кэллэҕинэ эбэтэр мин Анкараҕа кэллэхпинэ хайаатар да бэйэ-бэйэбитигэр ыалдьыттаһарбыт, көрсөн кэпсэтэрбит. Биир улахан үлэбитинэн Афанасий Уваровскай “Эр соҕотох” олоҥхотун туроктыы тылбаастаабыппыт буолар. Тылбааска Юрий Иванович, Гюльсюм Килли, Алаеддин Карадьа уонна мин үлэлэспиппит. Ону таһынан туроктыы-сахалыы, сахалыы-туроктыы кылгас тылдьыты бэлэмнээбиппит. Кини Турция судаарыстыбаннай тылы чинчийэр институтугар хаалларбыт тылдьытын мин редакциялаабытым. Ол эрээри бу үлэ туроктыы аҥаара эрэ тылбаастанан бэчээккэ тахсыбыта. Кэлин саха фольклоруттан, литературатыттан холобурдары быһа тардан бэлэмнээбит кинигэбит 1996 сыллаахха Анкараҕа бэчээттэммитэ, — диэн кини Юрий Иванович туһунан ахтар.

Норуоттар доҕордоһууларыгар

Кэпсэтиибит түмүгэр сэһэргэһээччибиттэн норуоттар доҕордоһууларын, судаарыстыбаннай тыл суолтатын, тылы харыстааһын туһунан ыйытабын. Фатих бей илиитигэр тутан олорор тюльпан сибэкки моһуоннаах таас ыстакааныттан сылаас чэйин сыпсырыйан ылар.

— Норуоттар доҕордоһууларыгар култуура, тылы-өһү үөрэтии, литература олус суолталаах. Хас биирдии норуот бэйэтин култууратын тылын нөҥүө кэлэр кэнчээри ыччакка тиэрдэр. Санаан көрүҥ, норуот тылынан уус-уран айымньыта, олоҥхото, чабырҕаҕа, ырыата-тойуга суоҕа буоллар, эдэр көлүөнэбитигэр норуоппут үйэлэргэ муспут баайын, историятын, тылын-өһүн, култууратын хайдах тиэрдиэх этибитий?

Норуоттар доҕордоһууларыгар култуура, ону таһынан тылбаас олус улахан суолталаах. Былырыын Евразия суруйааччыларын сойууһа “Кардеш калемлер” диэн сурунаалын бүтүн биир нүөмэрин Саха сиригэр анаабыта. Манна саха литературатыттан тылбаастар киирбиттэрэ, ыстатыйалар тахсыбыттара, мин ыстатыйам эмиэ киирбитэ. Бу сурунаалы эн уонна филолология наука дуоктара Үмит Шаһин редактордаан таһаарбыккыт. Улахан үлэ. Мин бу таһаарыыны норуоттар доҕордоһууларыгар, литературалар алтыһыыларыгар, тыллары хардарыта үөрэтиигэ биир далаһа быһыытынан сыаналыыбын.

Оттон тылы харыстааһын туһунан эттэххэ, бу, бастатан туран, дьиэ кэргэнтэн саҕаланар. Киһи тапталын, үөрүүтүн-хомолтотун, иэйиитин барытын кыратыттан ийэ тылынан этэ үөрэниэхтээх. Ол иһин оҕо саадыгар, оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтии, күннээҕи олоххо ийэ тылынан кэпсэтии суолтата улахан, — диэн этэр профессор, тылы чинчийээччи Фатих Киришчиоглу.