“Филолог элбэх, мусукаан аҕыйах”

Быйыл Нерюнгри куоракка ыытыллыахтаах Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэниигэ  анаммыт   научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэ Иенгра бөһүөлэгэр саҕаламмыта. Кэмпириэнсийэ кыттыылаахтарыгар уонна ыалдьыттарга Г.М.Василевич аатынан орто оскуола   “Икэн” инструментальнай бөлөҕүн айар үлэтин билиһиннэрбиттэрэ. Биһиги кинилэр толорууларыгар дьиҥнээх айылҕа муусукатын, туох эрэ сүтэрэн эрэрбитин булбуттуу, иһийэн, долгуйан олорон истибиппит.

“Мин бэйэбин Соҕуруу Саха сирин иитэ-саҕата биллибэт киэҥ нэлэмэн сиринэн көһө сылдьыбыт табаһыттар уонна булчуттар төрүт удьуор сиэннэринэн, хос сиэннэринэн билинэбин. БАМ тутулла илигинэ, олус элбэх таба уонна көтөр-сүүрэр баарын өйдүүбүн. Биһиги кырдьаҕастарбыт, аймахтарбыт каникулга ыстаадаҕа илдьэ сылдьан, эбэҥки норуотун олоҕун-дьаһаҕын үгэстэригэр үөрэтэллэрэ. Онон оҕо эрдэхпиттэн табалары кытары эҥээрдэһэн, кырдьаҕастар эбэҥки тылынан толорор араас ырыаларын истэ улааппытым. Кырдьаҕастарбыт ханна да тиийдэллэр, кутаа тула олорон ол сири-уоту олус үчүгэйдик хоһуйан, ойуулаан-дьүһүннээн ыллыыллара. Мин эбээбин кытары эмиэ ыллыырым, онон, эбэҥкилии ырыаларга улааппытым”, — диэн “Икэн” бөлөх салайааччыта Евгений Марков сэһэргэһиибитин саҕалыыр.

Евгений Марков этэринэн, эбэҥкилэр төрүт үстүрүөмэннэри сүрүннээн булка-алка, кыылы-сүөлү, көтөрү-сүүрэри мэҥиэлииргэ уонна табаларын ыҥыралларыгар тутталлара. Оттон билигин таба, булт-алт да аҕыйаан, үстүрүмүөннэр да сүтэн-иҥэн эрэллэрин туһунан харааста этэр.

БАМ тутуллан, дойду араас муннугуттан үлэлии кэлэр дьон элбээбитэ. Ону сэргэ вокальнай-инструментальнай ансаамбыллар, араас бөлөхтөр кэнсиэртии кэлэллэрэ. Онон Иенгра оҕолоро байаан, аккордеон, гитара, скрипка курдук үстүрүмүөннэри аан бастаан кинилэргэ көрбүттэрэ. Сорох-сорохтор ону олус кэрэхсээн, оонньуурга холонон, устунан муусука алыптаах дорҕоонугар умсугуйан, устунан идэ оҥостубуттара.

“Наһаа да үчүгэйдик ыллыыллар. Кинилэр сатыылларын биһиги тоҕо сатыа суохтаахпытый?” — диэн доҕотторбутунуун, ол иһигэр кэлин култуурунай-сырдатар училищеҕа үөрэммит доҕорум Владимир Колесовтыын, холонон көрөргө санаммыппыт. Эбээм миэхэ, гитарата атыылас диэн биэнсийэтин биэрбитигэр, оччолорго 31 солкуобай суумалаах гитара атыылаһан, доҕотторбунуун гитараҕа тыаһата үөрэммиппит”, — диэн оҕо сааһын биир умнуллубат кэмин ахтар.

1976 сыллаахха “Мосфильм” “Злой дух Ямбуя” диэн уус-уран киинэни уста кэлбитигэр, киинэ уонна тыйаатыр артыыһа Александр Кавелеров баара. Евгений бу киинэҕэ аҕыйах эпизодка уһуллан турар (кэлиҥҥи кылгатыллыбыт киинэтигэр да көстөн ааһар). Ол сылдьан А. Кавелеров Сергей Есенин тылларыгар “Я обманывать себя не стану…” ырыаны гитаранан ыллыырын 9 саастаах Евгений аан бастаан истибитэ. Артыыс кыра уолчаан гитараны тыаһатарга холонорун көрөн: “Туох эрэ тахсыыһы…” — диэн кини санаатын көтөхпүтэ.

Евгений 14–15 сааһыгар гитараҕа балачча үчүгэйдик оонньуур буолбута. Үксүгэр нууччалыы ыллыыра, ол эрэн, эбэҥки тылынан ырыалары аккордка таһаарарга холоноро.

Төрүт дойдуга төннүү

Ити курдук, ырыа уонна муусука эрэ туһунан толкуйдуур буолбут уол оскуоланы бүтэрээт, 1982 сыллаахха Дьокуускай куоракка С. Ф. Гоголев аатынан 1 №-дээх педагогическай училищеҕа киирбитэ.

“Мин Владимир Иванович Колмаковка уонна Владимир Семенович Жирковка үөрэммитим. Хормейстер Владимир Семенович ыраах Иенграттан кэлбиппин билэн баран, миигин оҕолуу бүөбэйдээбитэ, харыстабыллаахтык сыһыаннаспыта. Булчут эбэҥкилэр курдук, сыыдам, кэлбит-барбыт эдэр киһи этим буоллаҕа. Бииргэ үөрэммит доҕотторбун, билигин өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр Руслан Габышевы, Герман Хатылаевы, Алик Никифоровы уо. д.а. кытары күн бүгүҥҥэ диэри ситиммитин быспаппыт.

Үөрэхпин бүтэрэрбэр ханна үлэлии барабын диэн толкуйга түспэтэҕим. Дойдубар муусука учуутала суоҕун, дьонум-сэргэм култуурунай олохтон тэйэн эрэрин, төрүт үгэстэр, ол иһигэр тылбыт-өспүт, сүтэр кутталлааҕын билэрим. Онон, дойдубар барарга быһаарыммытым”, — диэн оччоттон да биир бигэ санаалааҕын таайтара этэр.

Онтон ыла Евгений Михайлович ханна да сыҕарыйбакка, өбүгэлэрин төрүт дойдутугар үлэлии-хамсыы сылдьар. Манна даҕатан эттэххэ, кини салгыы Ленинград куоракка А. Герцен аатынан судаарыстыбаннай педагогическай институту бүтэрбитэ. Ол эрээри, бэйэтэ этэринии, филолог элбэх, оттон мусукаан аҕыйах. Ленинградка үөрэнэ сылдьан Хабаровскай кыраайтан төрүттээх кэргэнин (омугунан удэгейка) көрсүбүтэ. 1993 сыллаахха иккиэн Иенграҕа кэлбиттэрэ, билигин 3 оҕолоохтор.

“Доҕоттордоох буоламмын”

Евгений Михайлович бу сыллар тухары оскуолатыгар араас бөлөҕү салайан үлэлэттэ. Оччотооҕу оскуола дириэктэрэ, математика учуутала Надежда Дымбрылова үстүрүмүөннэри атыылаһарга улаханнык көмөлөспүтүн махтана ахтар. Кини өйөбүлүнэн оскуолаларыгар байаан, электрическай гитара, синтезатор уо. д.а. атыыласпыттара. Үөрэтэр оҕолоро араас куонкурустарга кытталлар. Оскуола 9 эрэ кылаастаах буолан, оҕолор дьэ, үстүрүөмэннэри баһылаан иһэннэр, атын сиргэ тарҕаһан хаалаллар. Онон, наар талааннары саҥаттан булан, чочуйан, иитэн таһаартыыр.

Евгений Михайлович киэн туттар үөрэнээччилэрдээх. Ол иһигэр Иенгра оскуолатын үөрэнээччитэ, киниэхэ инструментальнай бөлөххө дьаныардаахтык дьарыктаммыт Максим Александров Дьокуускайга Муусука үрдүкү оскуолатын бүтэрэн, Улэн Удэ куоракка олорор уонна үлэлиир. Александр Константинов Дьокуускайга култуура уонна ускуустуба кэллиэһин бүтэрэн, Хотугу норуоттар ансаамбылларыгар звукооператордыыр, этническэй муусуканы суруйар.

Евгений Макаров доҕотторо, биир дойдулаахтара куруук сүбэ-ама, өйөбүл буолалларыттан олус үөрэр. Мусукаан, композитор Саха цииркэтин аркыастырын салайааччытынан үлэлээн ааспыт Андриян Егоров кинилэргэ кэлэ сырыттаҕына куруук: “Евгений Михайлович, эн дойдугуттан ханна да барыма. Тоҕо диэтэххэ, Соҕуруу Саха сиригэр этническэй муусука олох сайдыбакка турар. Ыччаттаргын дьарыктаа. Мин төһө кыайарбынан көмөлөһүөм”, — диэн санаатын көтөҕөрө.

“Дойдубар аан бастаан үлэлии кэлэрбэр оҕолор барахсаттар эбэҥкилии да ыллыыртан кыбыстар курдук этилэр. Эгэ, сыанаҕа таһаарыаҥ дуо? Ыччаттарбыт билигин да төрөөбүт тылларынан кэпсэтэллэрэ аҕыйаатар аҕыйаан иһэр курдук. Күннээҕи кэпсэтии эрэ тылынан муҥурданаллар.

Мин чуолаан үстүрүмүөннэргэ (байааҥҥа, гитараҕа) дьарыктыыбын. Ол эрэн, ырыанан эмиэ дьарыктанар былааннаахпыт. Билиҥҥитэ нуотанан, ол иһигэр эбэҥки композитордара Николай Беланин, Виктор Гончиков нуоталарынан, оонньуубут. Биһиэхэ духовой үстүрүмүөннэр, таба муоһуттан оҥоһуллубут чуорааннаах арка да баар этилэр буоллаҕа. Хомойуох иһин, төрүт үстүрүөмэннэри оҥорор маастардарбыт суохтар. Герман Хатылаев уонна Руслан Габышев: “Ким да оҥорор суох буоллаҕына, бэйэҥ ылыс!” — дииллэр. Миигин өйдүүр, үтүө сүбэлэринэн куруук үөрдэр, бэйэм кыахпар эрэли саҕар доҕоттордоохпуттан олус үөрэбин.

Биһиги сүрүн сорукпут — оҕолорбутун кытары эбэҥки омугун үстүрүмүөннэрин сөргүтүү уонна оонньуурга үөрэтии. Эбэҥки тыла, атын кыра норуоттар тылларын курдук, симэлийэр кутталлаах. Эдэр көлүөнэ уруккуну, омугун култууратын умнубатын туһугар эбэҥки норуотун ырыаларын нуотаҕа түһэрэн үөрэтиэхпитин наада. Онон ырыа нөҥүө сүтэрбиппитин сөргүтүөхтээхпит.

Мин, холобур, быраактыкабын Хатаска барбытым, онон сахалыы билэбин”, — диэн Евгений олуттаҕастык да буоллар, сахалыы саҥаран кэпсэтиибитин түмүктээтибит.

ХААРТЫСКА ЕВГЕНИЙ МАРКОВ ТУС АРХЫЫБЫТТАН