Фольклор салаата төрүт култуураны аан дойдуга билиһиннэрэр

М.Н.Жирков аатынан Дьокуускайдааҕы мусукаалынай кэллиэс Г.Г.Колесов аатынан фольклор салаата икки бүк үбүлүөйү бэлиэтиир.Быйыл суруйааччы, РСФСР үтүөлээх артыыһа, САССР норуодунай артыыһа Гаврил Гаврильевич Колесов төрөөбүтэ 90, эһиил кэллиэс тэриллибитэ 75 сыла. Гаврил Колесов кэллиэс иһинэн саха фольклорун салаатын тэрийсибит уонна айымньылаах үлэтинэн элбэх саха талааннаах ыччатын арыйбыт, фольклору сөргүтүүгэ кылаатын киллэрбит улахан өҥөлөөх. Кэлин кини аата бу салааҕа иҥэриллибитэ.

Фольклор салаатын преподавателлара уонна устудьуоннара саха култууратын аан дойду таһымыгар тиийэ билиһиннэрэллэр. Манна преподавателларынан фольклор салаатын үөрэнэн бүтэрбит дьон үлэлииллэрэ ордук кэрэхсэбиллээх.

Элеонора Кулагиновна Соколова, фольклор салаатын сэбиэдиссэйэ, СӨ култууратын туйгуна:

-Мин мусукаалынай училище фольклорга салаатын 1997 с. бүтэрбитим, Гаврил Гаврильевич талан ылбыт оҕолоруттан биирдэстэрэбин. Биһиги, Варвара Валерьевна Обоюкова, Леонид Павлович Емельянов, Изабелла Петровна Брызгалова уонна мин -– Г.Г.Колесов аатынан фольклор салаатын бастакы бүтэрээччилэринэн буолабыт.
Фольклор салаата 1993 с. опера ырыаһыта, РСФСР норуодунай артыыската, преподаватель Ая Николаевна Яковлева көҕүлээһининэн аһыллыбыта. Гаврил Гаврильевич салаа аһыллыаҕыттан 4 сыл үлэлээбитэ, 1997 с. орто дойду олоҕуттан барбыта. Кини кэнниттэн РФ уонна СӨ норуодунай артыыската Степанида Ильинична Борисова, онтон СӨ үтүөлээх артыыската Маргарита Ивановна Николаева салайа сылдьыбыттара. Билигин мин сэбиэдиссэйдии сылдьабын, 5 киһилээх састаабынан үлэлиибит. Варвара Валерьевна Обоюкова эмиэ өр сылларга үлэлээбитэ. Кини билигин — Муусука уонна фольклор мусуойугар наука үлэһитэ. Ол да буоллар, ситиммитин быспакка, биһигини кытары тэбис тэҥҥэ үлэлэһэ сылдьар (устудьуоннары эрэ үөрэппэт). Гаврил Гаврильевич аатын үйэтитиигэ саамай элбэх үлэни ыытааччыбытынан кини буолар.
Учууталбыт Гаврил Гаврильевич куруук: «Оҕолор дьиэлэриттэн ыраах тэйэн сылдьаллар, дойдуларын, дьоннорун ахталлар, кинилэргэ ийэлии-аҕалыы истиҥник сыһыаннаһыахха наада» диэн этэрин хаһан да умнубаппыт. Билигин бэйэбит оннук сыһыаны устудьуоннарбытыгар олохтуубут. Кини: «Хас биирдии оҕо бэйэтэ уратылаах. Куолаһа, сайдыыта, үөрэҕи ылынара атын-атын. Ол иһин, кинилэри биирдиилээн үөрэтиэххэ наада», -– диирэ. Ол да иһин, биһиэхэ биирдиилээн, соҕотохтуу дьарыктаналлар, оҕолорбут бары тус туһунан кылыһахтаах, тойуктаах буолаллар. Бэл, биир улуустан кэлбит оҕолор нэһилиэктэринэн тус туһунан тойуктаахтар. Уһуйааччыларыттан эмиэ тутулуктаах. Бүлүүлүү тойук, оһуохай сүрүн булгуччулаах быраабыла (канон) курдук хаалан хаалбыт. Атын улуустар тойуктара умнулла быһыытыйбыт, ону сөргүтэргэ үлэлэһэбит. Гаврил Гаврильевич устудьуоннарын мусукаалынай үөрэхтээх фольклористар буолан тахсыахтара диэн эрдэттэн өтө көрбүт, сэрэйбит эбит.

Варвара Степанова-Арчыына, СӨ култууратын туйгуна, аан дойду виртуоз-хомусчута:

-Мин 2002-2006 сылларга фольклор салаатын үөрэнэн бүтэрбитим. Биһигини хомуска СӨ үтүөлээх артыыската Альбина Дегтярева үөрэппитэ. Альбина Михайловнаны Гаврил Гаврильевич үлэҕэ ыҥырбыт этэ. Биһиги кини үлэлээбитэ уонча сыл буолан эрдэҕинэ үөрэнэ кэлбиппит. Преподавательбыт Альбина Михайловнаҕа биир-биир үөрэнэр этибит. Кини манна ансаамбыллаах этэ, ансаамбыл араас кэмнэргэ «Иэйии», «Төлкө», «Абстракция» (атын омук оҕолоро холбоһон араас үнүстүрүмүөннэринэн оонньууллара) диэн ааттана сылдьыбыта. Онтон «Кылыһах» диэн ааттанан, 2004 с. Красноярскайга оччолорго «Саянское кольцо», билигин «Мир Сибири» диэн ааттаах этническэй муусука бэстибээлигэр кыттан кэлбиппит. Онно салаа 20-чэ устудьуона бары чаас аҥара устата саха култууратын: ырыатын, тойугун, хомуһун, оһуохайын көрдөрөн, тэттик кэнсиэр буолбута, Гран-прины ылбыппыт. Ол бэстибээлгэ аан дойдуттан кэлбит продюсердар бастыҥ ансаамбыллары талан, Европаҕа кэнсиэртиир турдарга ыыталлар этэ. Кинилэр элбэх састааптаах ансаамбылы ыҥыра сатаабаттар, 3-5 киһилээх чөкө бөлөхтөрү ыҥыраллар. Инньэ гынан, Альбина Михайловна 5 оҕону сүүмэрдээн, аны «Айархаан» диэн ааттанан, туспа репертуарданан, гостуруоллуур буолбуппут. Альбина Михайловна репертуарга киллэрээри бу хоспутугар, бу остуолбутугар олорон оҥорбут айымньыларбыт билигин хомус классикатынан буоллулар. Холобур, «Орто дойду арыллыыта» айымньытын оҕо барыта оонньуур. Альбина Михайловна бэйэтэ хоһоон айан матыыптаабыт ырыата наһаа элбэх. Ону барытын үс куолаһынан ылланар гына туруортаан биэрбиттэрэ. Онон, «Айархаан» бастакы айымньылара барыта мантан тахсыбыттара диэн этиэххэ сөп. Альбина Михайловна наһаа элбэхтик гостуруолга сылдьар буолан, 2007 сылтан үөрэтэр үлэтин барытын миэхэ хаалларан барбыта. Онон, чаас ыламмын оҕолору үөрэтэн саҕалаабытым. Биһиги үөрэнэрбитигэр анал методичкалар аҕыйах этилэр. Иван Егорович Алексеев-Хомус Уйбаан, Римма Романовна Жиркова хомуска оонньооччуларга көмө методичкалара эрэ бааллара. Онтон пандемия кэмигэр Альбина Михайловна бэлэмнээбит үлэтэ «Секреты игры «Айархаан»» диэн дьоһуннаах кинигэ буолан таҕыста.
Биһиэхэ устудьуоннарбыт 9 эбэтэр 11 кылаас кэнниттэн да буоллун, 4 сыл үөрэнэллэр. Мин бу салааны бүтэрэн баран, Саха судаарыстыбаннай университетыгар үөрэхпин үрдэтиммитим. Онон быраактыкатын билэр буолан, теориятын үөрэтэргэ чэпчэки этэ. Ол иһин, оҕолору бастаан кэллиэстэн саҕалаан үөрэниҥ диэн сүбэлээччибит.

Анна Ивановна Томская, СӨ үтүөлээх артыыската, Кыыл Уола-С.А.Зверев аатынан Үҥкүү тыйаатырын «Кыл Саха» ансаамбылын салайааччыта:

-Мин бэйэм мусукаалынай училищеҕа норуодунай салааны (домбраны) бүтэрбитим. 1993 с. Саха национальнай оркестра тэриллиэҕиттэн домбра курдук таҥсыр диэн үнүстүрүмүөҥҥэ үлэлиибин. Училищебын бүтэрээт, үрдүк үөрэххэ Красноярскойга киирбитим. Кэтэхтэн көһөн баран, фольклор салаатыгар үлэлии кэлбитим. «Саха үнүстүрүмүөннэрин үөрэтии» биридимиэти биэрэбин. Устудьуоннарым нотаны билэллэрин ирдиибин эрээри, бэйэм ньымабынан үөрэтэ сатыыбын. Кэнники сылларга кыл струналаах кылыһах кырыымпа сөргүтүллүбүтүгэр, 2014 сылтан бэйэм ылсан үлэлээтим. Биһиги саҕалыырбыт саҕана ити үнүстүрүөмүнү Руслан Габышев аан бастаан манна билиһиннэрэ аҕалбыта. Ол эбэтэр Руслан бастакы үнүстүрүмүөннэрэ биһиги салаабытыгар бааллар.
Биһиги салаабытыгар сахалыы куттаах, айылҕалаах оҕолор киирэллэр. Устудьуоннарбар: «Эһиги нууччалыы билбэппит, нотаны өйдөөн быстыбаппыт диэн кыбыстымаҥ. Эһиги атыҥҥытынан баайгыт — фольклорист үөрэҕин бүтэрэн атын сиргэ бардаххытына ордук сыаналаныаххыт, ытыс үрдүгэр сылдьыаххыт», — диэн этэбин. Мин үлэлиир бириэмэбэр омук тылын үрдүк үөрэҕин бүтэрэн кэлбит хас да оҕо баара. Ол аата омук сиригэр сылдьан кинилэр «биһиги бэйэбит култуурабытын билиэхтээхпит, баһылыахтаахпыт» диэн өйдүүллэр. Оҕолорбут бүтэрэн да баран, сотору сотору кэлэ тураллар, махтаналлар. Учууталга махталтан ордук күндү суох.
Биһиэхэ биир кууруска 7 оҕо үөрэнэр. Ол аата түөрт кууруска 28 оҕо үөрэнэн бүтэрэр.

Надежда Николаевна Варламова, Л.Н.Турнин аатынан истипиэндьийэ хаһаайката, Варган аан дойдутааҕы уопсастыбатын чилиэнэ:

-Бэйэм оҕо эрдэхпиттэн хомустуубун. Кэлин ыллыыр уонна ырыа айар буолбутум. Идэбинэн аангылыйа, кытай тылын тылбаасчытабын. Үөрэхпин бүтэрэн баран, Норвегияҕа баран үлэлии сылдьыбытым. Кытайга 3,5 сыл оҕо уһуйааныгар уонна тылы үөрэтэр кииҥҥэ оскуола оҕолоругар аангылыйа тылын учууталынан, тылбаасчытынан үлэлээбитим. Төрөөбүт дойдум ахтылҕана баһыйан, Сахам сиригэр төннөн кэлбитим. 2012 с. эстрадаҕа холонон көрбүтүм да, тугум эрэ тиийбэт курдуга. Арай биирдэ, Тааттаҕа Лука Турнин күрэҕэр Варвара Александровнаны кытары билсибитим. Кини биһиэхэ кэлэн үөрэн диэн ыҥырбытыгар үөрэ-көтө кэлбитим, онон оскуолаҕа үөрэх дириэктэрэ, салайааччы буола сылдьыбыт киһи манна кэлэн уһуйуллааччы буолан хаалбытым бастаан хайдах эрэ дьикти, көрүдьүөс да курдук этэ, үөрэнэргэ сааһырдаҕым дии санаан ыларым (бары судургутук оҕо курдук ааттаһа сылдьарбыт). Ол эрэн, наһаа үчүгэйдик үөрэммитим, уһуйааччыларбыт көмүскэ тэҥнээх дьон буолалларын итэҕэйбитим. Онон «Фольклор салаатыгар үөрэтэр ньымалара — аан дойдуга саамай үчүгэй ньыма (методика)» диэн этиэхпин сөп.
Омуктары кытары үлэлэһэбин. Киһи ханнык да омук ырыатын толорбутун иһин, саха ырыата ордук чугас. Төрүт култууратын билэр киһи тас дойдуга бардаҕына, араас өттүттэн арыллыан сөп. Ол иһин, биһиги устудьуоннарбыт араас таһымнаах бэстибээллэргэ кыттан ситиһиилэнэн, Арассыыйаҕа, тас дойдуларга биллэллэр.

Артур Ньургустанович Семёнов-Тоҥ Саха, СӨ култууратын туйгуна, импровизатор-хомусчут:

-Мин 2008 с. Дьокуускайга каникулбар кэлэ сылдьан, эдьиийим сүбэтинэн куонкуруска кыттан хомуска кыайбытым. Онон, кыайыылаах быһыытынан, тута үөрэххэ ылыллар быраабы ылбыт этим. Онон, хомустан атын тугу сатаабат уол фольклор отделениетыгар үөрэнэ киирбитим (сүрүннээн успуордунан дьарыктанар этим). 2013 с. төрүт култуурабытын барытын үөрэтэн, эппинэн-хааммынан ылынар киһи буолан тахсыбытым. Биһиги кууруска талааннаах ыччаттар үөрэммиттэрэ. Билигин Василина Шаринаны, Айсен Аммосовы бары билэллэр. Улуустарга Игорь Игнатьев, Андрей Алексеев уо.д.а эмиэ олус ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаллар. Үөрэнэ сылдьан Анна Ивановна ыҥырыытынан Үҥкүү тыйаатырыгар түөрт буолан үлэлии киирбиппит, онон үлэбин бу кэлэктииптэн саҕалаабытым. Онтон Култуура уонна ускуустуба Арктикатааҕы судаарыстыбаннай институтугар муусука учууталыгар кэтэхтэн үөрэнэ сылдьан, учууталым Вероника Васильевна ыҥырыытынан, 2014 сылтан фольклор салаатыгар хомус преподавателынан үлэлии кэлбитим. Бастаан учууталлыы киирэрбэр кыбыстар этим, эйигин үөрэппит учууталларгын кытары үлэлиир буоллаҕыҥ.
Институкка үөрэнэ сырыттахпына, Таймыртан Оксана Эдуардовна Добжанская диэн доцент үөрэтэр этэ. Кини көмөтүнэн Москва мусукаалынай консерваторияларын кытары бырайыакка үлэлээн, Саха сириттэн Надежда Николаевна Варламовалыын тиийэммит, консерваториялар ыытар аан дойдутааҕы бэстибээллэригэр кыттыбыппыт. Варвара Егоровна Дьяконова салайааччылаах кэнсиэр-лиэксийэни тэрийбиппит. Ол аата кэнсиэри көрдөрүөх иннинэ хомуспут туһунан кылгастык кэпсээбиппит, билиһиннэрбиппит. Онтон эһиилигэр, ол эбэтэр быйыл устудьуоннарбытын илдьэ П.И.Чайковскай аатынан Москватааҕы судаарыстыбаннай консерватория уонна Айар көҕүлээһиннэри сайыннарар пуонда тэрийэр «Россия -– Вселенная звука» аан дойдутааҕы мусукаалынай бэстибээлгэ кыттан кэлбиппит. Бэстибээл чэрчитинэн от ыйыгар консерваторияҕа 3-4 куурус устудьуоннара фольклор үгэс буолбут жанрдарын билиһиннэрбиппит. Онтон алтынньыга Самараҕа ыытыллыбыт бэстибээли биһиги салаа преподавателлара арыйбыппыт.

ххх

Быйыл, Гаврил Колесов үбүлүөйдээх сылыгар «Дорҕоон оһуора» диэн 18-гар диэри саастаах оҕолорго күрэх ыытылынна. Ону таһынан училище устуоруйатыгар аан маҥнайгынан фольклор салаатын устудьуоннара Москва консерваториятыгар тиийэн бүтүн кэнсиэри көрдөрдүлэр.
2023 сылга, мусукаалынай училище 75 сылыгар, алтынньы 15 күнүгэр диэри «75 кэнсиэр» диэн аахсыйа ыытыллар. Бастакы кэнсиэри хайыы үйэ Г.Г.Колесов аатынан фольклор салаата саҕалаабыта.

Надежда ЕГОРОВА