Георгий Бессонов өрөспүүбүлүкэҕэ үтүөтэ умнуллубатар ханнык

Атырдьах ыйын 18 күнүгэр саха норуотун биир сүдү, чахчы баараҕай киһитэ, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Георгий Евдокимович Бессонов төрөөбүтэ 110 сыла туолар.

Өссө Элгээйи оскуолатын 6-7 кылаастарыгар үөрэнэ сылдьар кэмнэрбэр, 1950-1952 сылларга, Тойбохой диэн сиргэ Бессонов диэн киэҥ сиринэн сураҕырбыт биллиилээх учуутал үлэлиирин туһунан истэр этим. Аан бастаан ыстаарсай пионер баһаатайбыт Прокопий Филиппович Александров кини туһунан кэпсээбитэ. Тойбохойго пионерскай үлэ күөстүү оргуйарын, пионерскай уонна оскуола атын уопсастыбананй тэрилтэлэрэ олус көхтөөхтүк үлэлииллэрин туһунан, өссө юннатскай бөлөхтөр диэн үүнээйилэри көрөллөрүн-харайалларын, онно соҕуруу дойду айылҕатын отторун-мастарын үүннэрэллэрин уонна тыыннаах муннуктарга араас кыыллары-харамайдары иитэллэрин туһунан учууталларбыт уруоктарга да, кылаас да чаастарыгар мэлдьи кэпсээн, биһигини сөхтөрөллөр этэ. Онон чулуу учуутал, краевед Георгий Евдокимович Бессонов туһунан сурах улахан дьоҥҥо эрэ буолбакка, биһиэхэ оҕолорго эмиэ холобур буолан иһиллэрэ.

Кэлин Бүлүү педучилищетын бүтэрэн, үлэһит буолан баран, Сунтаарга Күндэйэ, Хоро алын кылааһын оскуолаларыгар үлэлии сылдьан, 1956-1957 сс. РОНО тэрийиитинэн Тойбохой орто оскуолатын, детдомун үлэтин уопутун көрө-билэ диэн эдэр учууталлар түмсүүлэрин тэрийэ сылдьыбыттарыгар, дьэ, Георгий Евдокимовиһы илэ харахпынан көрөн, тылын истэн турабын. Оччотооҕу бастакы өйдөбүл олус чаҕылхай этэ диибин. Көрдөххүнэ үрдүк уҥуохтаах, күп-күөх харахтаах, куп-куудара баттахтаах, ыраастык сахалыы лоп-бааччы саҥарар киһини көрөн, астыныы бөҕөнү астынан турардаахпын. Аны ол киһим, дьэ, кырдьык оскуола, үөрэх диэн баран «муннукка ытаабыт» киһи буолан биэрдэ. Биһиэхэ үлэтин-хамнаһын туһунан, ордук оскуолаҕа уопсастыбаҕа туһалаах үлэлэр хайысхаларын хайдах тэрийэрин туһунан, олус итэҕэтиилээхтик, араас холобурдары аҕалан туран ис-иһиттэн ылыннарыылаахтык кэпсээбитэ. Онтон бэйэтэ тэрийэр араас куруһуоктарын туһунан киэҥ оскуола, юннатскай ыстаансыйа территорияларын кэрийтэрэ сылдьан кэрэхсэбиллээхтик кэпсээтэ. Дьэ, биир киһи көҕүлээһининэн диэтэххэ, үөрэтэр-иитэр, айылҕаны баһылыырга, таптыырга оҕолору үөрэтии далааһыныттан сөхпүппүт-махтайбыппыт.

Георгий Евдокимовиһы кытары кэлин ЫБСЛКС Сунтаардааҕы райкомун сэкэритээринэн үлэлии сылдьан чугастык билсэн, бодоруһан, улаханнык ытыктыыр, үлэбинэн элбэх боппуруостарга сүбэлэтэр киһим буолбута.

Кини айылҕаҕа сүгүрүйэр, билиҥҥинэн эбитэ буоллар, чулуу эколог дэниэн сөп этэ. Айылҕа улуу үөрэхтээхтэрин үлэлэрин дириҥник үөрэппит буолан, бэйэтин И.В. Мичурины утумнааччынан ааҕынара. Георгий Евдокимович 1932 сыллаахха Н.Г. Чернышевскай аатынан педучилищены туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитэ. Ити сыл Сунтаар оройуонун Шея оскуолатыгар пионербаһаатайынан ананан үлэтин саҕалаабыта. Онтон, айылҕаны таптыыр, билиилээх-көрүүлээх эдэр учууталы таба көрөннөр, Тойбохой оскуолатыгар биология учууталынан аныыллар. Дьэ, онтон саҕаламмыта Георгий Евдокимович умсугуйан туран айылҕаны таптыыр, кэрэни кэрэхсиир дьоҕурун сайыннаран, ыччаты тулалыыр эйгэни тупсарыыга ыҥырар, иитэр-такайар кэскиллээх үлэтэ. Саха сиригэр аан бастакынан 1935 сыллаахха Тойбохой оскуолатыгар айылҕа тыыннаах муннугун уонна 1936 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан оскуолатааҕы кыраайы үөрэтэр түмэли төрүттээбитэ.

Онтон салгыы, 1947 сыллаахтан саҕалаан, Саха сиригэр бастакынан Тойбохой арыытын ыраастатан, бэрийтэрэн, киһи дууһата тохтуур гына дьиҥнээх паарка оҥотторбута уонна ити арыыны салгыы бөһүөлэк диэки өттүгэр араас мастары, оннооҕор анал саадтарга үүнэр мастары кытары олордон, эдэр натуралистарынан бүөбэйдэтэн, өр сылларга Тойбохой саада дэтэр хойуу, араас дьэрэкээн үүнээйилээх юннатскай ыстансыйаны тэрийбитэ. Дьэ, бу олох боростуой дьыала буолбатах, ити киэҥ ис хоһоонноох үлэ, айылҕаны тупсарыы, айылҕаттан туһаныы салааларыгар сүүһүнэн ыччаты –араас идэлээх исписэлиистэри иитэн таһаарбыта.

Георгий Евдокимович, быһа холоон, 1960-с сыллар ортолоруттан айылҕа түмэлин тэрийиинэн олус күүскэ дьарыктаммыта. Манна эдэр натуралистар тыыннаах айылҕаттан бэйэлэрэ булбут, бэлэмнээбит экспонаттара сүрүн миэстэни ылбыта. Онтон бэйэтин үйэтин чаҕылхай бэрэстэбиитэлин быһыытынан «Ленин» аатынан колхоз устуоруйатын көрдөрөр, кини бастыҥ дьонун пропагандалыыр улахан түмэл комплексын тэрийбитэ. Оройуонтан эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ, дойду араас муннуктарыттан дьон кэлэн түмэл комплекс экспонаттарын астына, сөҕө-махтайа көрөллөрө. Түмэл комплекс аактабай саалатыгар (кини бэйэтэ Ленинскэй хос диэн ааттыыра) оройуон анал сэминээрдэрэ, мунньахтара ыытыллар буолбуттара. Ол курдук мин улууспар 8 сыл райсовекка бэрэссэдээтэллиирим устатыгар, ити саалаҕа сельсовет бэрэссэдэтэллэрин мунньаҕын 2 төгүл ыыппыппытын өйдүүбүн. Оннук түбэлтэҕэ Георгий Евдокимович дьиэтин-уотун кыһаллан бэлэмниирэ, түмэллэригэр бэйэтэ экскурсоводтуура, сэминээргэ хайаан да ыччаты иитии, айылҕаны харыстааһын боппуруоһугар анаан лиэксийэ ааҕара. 1981 с. Георгий Евдокимович түмэлэр дьиэлэрэ эргэрдэ, саҥа таас түмэл тутуута наада диэн туруорсара. Биирдэ (1982 с. быһыылаах этэ) «Якуталмаз» трест генеральнай дириэктэрэ В.В. Пискунов баһылыктаах Мииринэй дэлэгээссийэтэ Тойбохойго сылдьарыгар сөп түбэһиннэрэн, ити боппуруоһу Георгий Евдокимовиһынан туруортарбыппыт. Онно уопсай сүбэнэн көмө быһыытынан Мииринэй – Тойбохой суолун тутуутун суотугар ааһар массыыналары өрөмүөннүүр мастарыскыайы бырайыактаан, түмэлгэ анаан тутарга диэн сөбэлэһиигэ кэлбиппит.

Ол саҕана тыа сиригэр түмэлгэ анаан дьиэ тутуутун ыытар бүддьүөттэн даҕаны, «Якуталмаз» трестэн даҕаны кыаллыбат суол этэ, үбү туһаныы бэрээдэгин куруубайдык кэһиинэн сыаналанара. Онно күһэйтэрэн итинник рокировкаҕа барарга толкуйдаммыппыт. Алмаасчыттар сөбүлэспиттэрин истэн баран, Георгий Евдокимович үөрбүтүн көрөргө үчүгэйэ бэрдэ. Георгий Евдокимович түмэлин туһугар олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри төрөппүт оҕотунуу кыһаллара.

Хомойуох иһин, ол кэпсэтии кэнниттэн дьыалабыт уһаан хаалбыта хомолтолоох. Мин 1983 сыллаахха атын улууска үлэҕэ көһөрүллүбүтүм. Бырайыактыыр сорудах бэриллэн, үлэ саҕаланан баран, онтон салгыы үлэтэ кыайан барбатаҕа. Олус уһаан баран, улуус кэлиҥҥи көлүөнэ салайааччыларын уонна «АЛРОСА» хампанньыйа саҥа салалтата В.А. Штыров күүһүнэн тутуллан үлэҕэ киирбитэ кэрэхсэбиллээх. Бу Георгий Евдокимович Бессонов аатын үйэтитиигэ дьиҥнээх өйдөбүнньүк.

Георгий Евдокимович үлэтигэр-хамнаһыгар ылларан, «уутугар» киирэ сырыттаҕына олус дьиппиэн, кытаанах характердаах, омос көрдөххө, кинини кытары уопсай тылы буларга уустук курдук көстөрө эрээри, дьиҥэр Георгий Евдокимович кэпсэтэргэ, уопсай тылы буларга судургу киһи этэ. Урут оскуолаҕа учууталлыыр кэмигэр үөрэхтэригэр уонна дьиссипилиинэлэрэ мөлтөх оҕолорго олус кытаанах этэ диэн сорохтор этэллэр. Ол эрээри, Георгий Евдокимович курдук уйаҕас сүрэхтээх, киһиэхэ үтүөнү оҥорорго дьиҥ иһиттэн дьулуурдаах киһини булан этэр уустук. Кини үйэтин бүүс бүтүннүүтүн кэнчээри ыччаты иитиигэ, үөрэхтээх эрэ оҥорууну ааһан, олоххо чахчы бэлэмнээх, дьоҕурдаах дьону бэлэмнээн таһаарарга анаабыт өлбөөдүйбэт үтүөлээх. Кини ол да иһин саамай сөпкө бэйэтин бириэмэтигэр учуутал үрдүк аатын барытын ылбыта, ССРС норуодунай учууталыгар, саха учууталларыттан маҥнайгыннан Социалистическай Үлэ Дьоруойугар тиийэ.

Георгий Евдокимович Бессонов тэҥнээх доҕоро, тапталлаах кэргэнэ Ксения Алексеевна Константинова 10 оҕо иһирэх ийэтэ, асчыт бастыҥа, Сунтаар улууһун бастыҥ ыалын туллаҥнаабат тутааҕа, Далбар Хотуна этэ. Манна кыратык бу ытык киһи туһунан ахтан ааһарым тоҕоостоох.

Мин Бессоновтар дьиэ кэргэттэригэр аан бастаан 1960 сыллаахха комсомол Сунтаардааҕы райкомугар үлэлии сылдьан ыалдьыттаабытым. Георгий Евдокимович Комсомол райкомун үлэһиттэригэр чугас сыһыаннааҕа биллэр этэ. Ол кини урут бэйэтэ райкомол, обкомол аппараатыгар үлэлии сылдьыбытын уонна райкомол ыччаты кытары сибээстээҕин иһин, Георгий Евдокимович биир тирэх буолар тэрилтэнэн ааҕара. Онон сибээстээн, үгэс курдук, райкомол сэкирэтээрдэрэ Бессоновтарга тохтуур буолаллара. Ол сиэри мин эмиэ тутустаҕым.

Дьэ, кырдьык да дьоһуннаах, үтүө-мааны ыалдьытамсах, сэһэннээх, ас-үөл бөҕөнү тардан кэбиһэр, киһи эрэ дууһата тохтуур, сынньанар тыа сирин сис ыала этэ.

Дьиэ иһигэр сүрүн кырыымпаны оонньотооччу Ксения Алексеевна этэ. Георгий Евдокимович уонна Ксения Алексеевна бастакы кэргэннэриттэн оҕолоохторо: Надя, Лидия уонна Валериан. Ол гынан баран, чугас да дьоно кэпсииллэринэн, көрөргө даҕаны, Ксения Алексеевна оҕолорун тэнҥэ таптаан, кыһаллан-мүһэллэн, ити оҕолор кииринньэҥ аҕа да, ийэ да диэни билбэккэ, дьиҥнээх тапталлаах төрөппүттэрдээх курдук таалалаан үөскээбиттэрэ. Онно, бастатан туран, ийэ киһи Ксения Алексеевна турдаҕа дии. Кэлин, Надежда Георгиевна комсомольскай үлэһит, онтон кэллэктиип холобур туттар учуутала буолбута. Отгон Лидия Ивановна оройуоҥҥа киэҥник биллэр, дьон ытыктыыр бырааһыгар тиийэ үүммүтэ.

Урут олорбут дьиэлэригэр, кэлин «Тойбохой» совхоз тутан биэрбит коттедж тэҥэ дьиэлэригэр даҕаны, төһө эмит элбэх кыра оҕолордоохторун иһин, олус ыраас, чэбэр этилэр. Дьиэ тэриллэрэ, иһит-хомуос, таҥас-сап – барыта уурбут-туппут курдук буолара. Дьиэҕэ киирдэххэ, туох эрэ сылааһынан, ырааһынан, чэгиэнинэн илгийэрэ.

Саха ууһа мындырдык киэргэтэн-урбатан оҥорбут дьиэтэ толору тэриллээхтэрэ. Ону бэрт өрдөөҕүтэ Ксения Алексеевна аймаҕа киһи оҥорбутун туһунан истэрим. Куруук элбэх ыалдьыттаах-хоноһолоох дьон иһиттэрэ-хомуостара арааһа даҕаны, элбэҕэ даҕаны хайа баҕарар киһини астыннарара.

Ксения Алексеевна тапталлаах кэргэнигэр Георгий Евдокимович үлэтигэр толору дьиэтээҕи усулуобуйаны тэрийэрэ. Георгий Евдокимович үлэлиир хоһо туһунан этэ, наадалаах тэрилин таһынан баай бибилэтиэкэлээҕэ. Элбэх оҕону көрүү-истии, таҥыннарыы, иитии бу түбүктээх үлэни Ксения Алексеевна сатабыллаахтык оҥороро. Ол түмүгэ – оҕолор бары сөптөөх үөрэҕи, идэни ылан, ыал буолан, бэйэлэрэ дьоллоох ыал ийэлэрэ, аҕалара, эбэлэрэ, эһэлэрэ.

Дьокуускайга олорон сүүрбэччэ сыллааҕыта мин кэргэмминээн, Татьяна Ивановналыын, Борис Григорьевич Игнатьев кэргэнэ Акулина Гаврильевналыын Кириэстээххэ айаннаан иһэн, Тойбохойго тохтоон түмэлгэ сырыттыбыт. Георгий Евдокимович үгэһинэн бэйэтэ гид оруолун толордо, кэнники экспонаттар тустарынан сиһилии кэпсээтэ. Онтон: «Бачча көрсүһэн баран, ыаһахтаспакка быһа ааһаары гынаҕыт дуо»?  –  диэн дьиэтигэр илдьэ барда. Ксения Алексеевна үөрэ-көтө көрүстэ, хантан сигнал ылбыта буолла, остуола тардыллан турар. Арааһы, уруккуну-хойуккуну киэҥник кэпсэтии буолла. Оҕонньор син биир дууһата коммунист, онтун кыратык да ыһыктыбатах. Ол эрээри, дойдуга саҥа буола турар уларыйыылары, ордук экэниэмикэни, норуот үөрэҕириин бэркэ сэҥээрэр этэ. Сорох өттүн син ылыныах курдук туттар этэ. Өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев ыытар үлэтин ис хоһоонун, хайысхаларын билэн олорор этэ уонна улаханнык биһириирин биллэрбитэ.

Аһыы утаҕы иһии миэрэни иһинэн буоларын киниэхэ сылдьыбыт, ыалдьыттаабыт ахсаана биллибэт элбэх доҕотторо, атастара, үөрэнээччилэрэ кэпсииллэр. Георгий Евдокимович чөл олох пропагандиһа этэ. Ордук ыччаты мөлтөх кыдьыктартан харыстыырга, сиэрдээх, чөл олоҕу тутуһарга бэйэтин элбэх ахсааннаах этиилэригэр ыҥырара.

Онон Георгий Евдокимовичтаах элбэх оҕолоох, оҕолорун барыларын үтүө дьон гына иитэлээбит, ыалдьыт-хоноһо бөҕө сылдьыбыт, дьон-сэргэ олус диэн ытыктыыр, Сунтаарга дьиҥнээх саха сис ыала буолан олорбуттара.

2001 сыл күһүнүгэр Өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ биирдэ миигиттэн Г.Е. Бессонов туһунан анаан ыйыталаста уонна кини урут үлэлээн кэлбит үлэтин, кини уопсастыбаннай, практическай суолтатын туһунан бэрт иһирэхтик аҕынна уонна кэлин туох наҕарааданы ылбытын туһунан миигиттэн туоһуласта. Ону мин кырдьыгынан Сэбиэскэй Сойуус сууллуоҕуттан оҕонньор үлэлээбитин курдук үлэлии сылдьар даҕаны, үлэтин түмүгэ тугунан да бэлиэтэнэ илигин эттим. «Георгий Евдокимовичка туох наҕараада ордук буолуон сөбүй?» –   диэтэ. Онуоха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах гражданина буола илик диэн хардардым. Ону Михаил Ефимович саҥата суох истэн кэбистэ. Аҕыйах хонугунан М.Е. Николаев СӨ Бочуоттаах гражданинын үрдүк аатын Георгий Евдокимовичка бэйэтин анал ыйааҕынан иҥэрэн турардаах.

Сэтинньи ыйга 2001 с. Сунтаар улууһугар оробуочай былаанын быһыытынан бара сылдьан, Тойбохой саҥа тутуллан үлэҕэ киирбит таас оскуолатыгар оҕолор, учууталлар уонна төрөппүттэр үөрүүлээх түмсүүлэрин ортотугар Өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсдьиэнэ М.Е. Николаев Георгий Евдокимовичка үрдүк судаарыстыбаннай наҕарааданы туттарбыттаах. Георгий Евдокимович олус диэн ис дууһатыттан үөрбүтэ, махтаммыта.

Георгий Евдокимович дьиҥнээх учууталлар учууталлара, сүдү, чахчы баараҕай киһи этэ. Кини сырдык аата,  өрөспүүбүлүкэтигэр үтүөтэ-өҥөтө умнуллуо суохтаах.

Климент Иванов,

Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах гражданина,

госсулууспа бэтэрээнэ