Горнай отонун чинчийбит Зоя Колодезникова

Дьокуускайтан чугас уонна аспаал суоллааҕын быһыытынан Бүлүүлүүр суолунан, Горнай сиригэр-уотугар дьон хото сир астыыр. Аҕыйах хонуктааҕыта буолан ааспыт өрөспүүбүлүкэтээҕи “Инникигэ хардыы” эдэр чинчийээччилэр кэмпириэнсийэлэригэр, дэриэбинэтин отонун чинчийэн дипломант буолбут Горнай улууһун үөрэнээччитэ Зоя Колодезникованы кытта кэпсэттим.

Туйгун үөрэнээччи

Зоя Горнай улууһун Л.Н. Харитонов аатынан Маҕарас орто оскуолатын 10-с кылаа­һын туйгун үөрэнээччитэ. Үс оҕо­лоох Колодезниковтар дьиэ кэргэҥҥэ иккис оҕонон буолар. Убайа Красноярскайга устудьуон­нуур, балта –  4-с кылаас үөрэнээччитэ.

Зоя үөрэнэр биридимиэттэриттэн ордук алгебраны ордорорун, биологияны, химияны сэҥээрэрин этэр.  Манна даҕатан эттэххэ, сүрүн судаарыс­тыбаннай эксээмэҥҥэ химия, биология биридимиэттэрин талан, ону таһынан булгуччу­лаах нуучча тылын, математика эксээмэннэрин түөрт сыанаҕа туттартаабыт.

Кыысчаан иллэҥ кэмигэр гитараҕа оонньуурун, ас астыырын, уруһуйдуурун сөбүлүүр.

Эдэр чинчийээччи билиҥҥи үлэтэ сир аһын кытта сибээстээх. Ис-иһиттэн ас астыырын сөбүлүүрүн быһыытынан, барыанньа тоҕо, хайдах хойдорун билиэн баҕаран тустаах тиэмэни талан, ааспыт күһүҥҥүттэн хоннохтоохтук ылсан үөрэтэн эрэр эбит.

Чинчийэр үлэҕэ уопуттаах диэххэ сөп. Ол курдук, былырыын “Мыыла химическэй састааба” диэн тиэ­мэлээх үлэтинэн улуус­тааҕы кэмпириэнсийэҕэ кыттыбыт. Ол иннинээҕи сылларга – 6-с кылааска үөрэнэ сылдьан Кыайыы 75 сылыгар “Сэрии туһунан Маҕарас 75 чахчыта” тиэмэҕэ үлэтин көмүскээн, өрөспүүбүлүкэҕэ иккис миэс­тэлэммит.

Чинчийэр үлэ

Эдэр чинчийээччи билиҥҥи үлэтэ сир аһын кытта сибээс­тээх. Ис-иһиттэн ас астыырын сөбүлүүрүн быһыытынан, барыанньа тоҕо, хайдах хойдорун билиэн баҕаран тус­таах тиэмэни талан, ааспыт күһүҥҥүттэн хоннохтоохтук ылсан үөрэтэн эрэр эбит. Бу туһунан бэйэтэ:  “Күһүҥҥү сынньалаҥ кэмигэр М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка аҕыйах күннээх төлөбүрдээх үөрэҕи ааспытым. Пектин оҥорорго үөрэммиппит, ол кэнниттэн чинчийэр үлэҕэ ылсан барбыппыт.

Пектин аһылыгы хойуннарар аналлаах. Уу курдук тоҕо сүүрэн хаалбатын билиэхпин баҕарбытым. Уонна Саха сирин олохтоохторо үгүстэрэ отоннууллар, муорус өрөллөр, ыгыллыбытын кэннэ онтон хаалбыт олус элбэх хаҕа таах тоҕуллар. Мантан өссө тугу оҥоруохха сөбүн быһаарар толкуйдаах бу тиэмэни талбытым”, –  диэн кэпсээнин саҕалыыр.

ХИФУ преподавателэ, дассыан, педагогика билимин хандьыдаата Наталья Альбертовна Нахова оҕолор сэргииллэрин курдук барытын лабаратыарыйаҕа салайан, көрдөрөн, быһааран биэрбит.

“Отону Маҕарас тулаты­нааҕы тыаттан хомуйбутум. Университекка тоҥнуу илдьибитим, ирбитин кэннэ кэ­­лиинэн уутун ыган, хаҕын хаалларбыппыт. Уутугар ханнык углевод элбэҕин тэҥнээн көрбүппүт. Мантан глюкоза, фруктоза уонна сахароза ылбыппыт. Ортофосфорнай кислотанан ыспыппыт уонна куурдубуппут. Ол түмүгэр отон уутугар биир лииньийэҕэ глюкоза уонна фруктоза тураллар. Онон ханнык углеводтар баалларын быһаарбыппыт.

Эмиэ ол отон уутугар ханнык антоцианнар (үүнээйи пигменнэрэ) баалларын көрбүппүт. Бу чинчийбит отоммутугар  дельфинидин (хал­лаан күөҕэ), цианидин (тэтэркэй) баара биллибитэ. Салгыы быраактыка чааһыгар пектинин таһаарбыппыт”, – диэн кэпсиир.

Дакылаатын химия эдэр учуутала Милена Валерьевна Орлосова салайыытынан суруйбут. Бу чинчийии кэмигэр отоҥҥо араас элбэх битэмиин, клетчатка, углевод баарын билбитин, отонтон пектини ыларга үөрэммитин этэр.

Ити түмүгэр “Горнай улууһугар үүнэр уулаах отон химическэй састаабын үөрэтии” диэн тиэмэлээх үлэтинэн быйылгы “Инникигэ хардыы” эдэр чинчийээччилэр кэмпириэнсийэлэригэр, сүүрбэттэн тахса оҕоттон талыллан  үһүс истиэпэннээх дипломант аатын ылан, эспиэртэн “Арассыыйа национальнай баайа” Бүтүн Арассыыйатааҕы талааннаах ыччат ситиһиилэрин куонкуруһугар кыттарыгар мэктиэлээбиттэр.

Түмүк оннугар

Аныгы оҕо билиитэ-көрүүтэ, толкуйа киэҥ. Отон төһө да хойуутун иһин, сыранан хомуллубут отон төһө битэмииннээҕин, химическэй састаабын үөрэтэллэрин таһынан, хаалбыт хаҕыттан өссө тугу оҥорон туһаҕа таһаарар туһунан номнуо оскуола саастан толкуйдууллар. “Пектин хойуннарар аналлаах, муорус кэнниттэн отонтон хаалбыт хаҕынан оҥорбуппут. Мантан мармелад, пастила оҥоруохха сөп. Бу дьиэтээҕи усу­луобуйаҕа эмиэ табыллар”, –  диэн быһаарар.

Инникитин Зоя чинчийэр үлэтин салгыыр, Саха сиригэр үүнэр атын отоннортон элбэх пектини таһааран, кулинарияҕа желатин оннугар төһө барсарын, табыгастааҕын үөрэтэр бы­­лааннаах. Итиэннэ бородууксуйа оҥорон атыыга таһааран холонор өссө үчүгэй буолуох этэ диэн этэр.

“Сыыйа ханнык үөрэххэ туттарсарбын толкуйдуубун. Быраас идэтин баһылыахпын баҕарар этим эрээри, кэлин са­­наам уларыйда. Саха сирин тас өттүгэр, дойду улахан куораттарыгар менеджмент идэтигэр туттарсан көрүөхпүн баҕарабын”, –  диэн санаатын үллэстэр.