«Горнай түмсүү» — биир дойдулаахтар тирэхтэрэ

Бу күннэргэ Горнай улууһун Землячествота саҥалыы тыыннаах тэриллибитэ 10-с үбүлүөйдээх сылын бэлиэтиир.

Уопсастыбаннай тэрилтэ үлэтин туһунан «Горнай түмсүү» биир дойдулаахтарын түмэр түмсүү салайааччыта Надежда Федорова кэпсиир:

— “Горнай” уопсастыбаннай тэрилтэни тэрийбит киһинэн горнайдар тумус туттар киһибит Петр Васильев буолар. Петр Иннокентьевич 1996 сыллаахха улуус баһылыгынан үлэлии олорон, Дьокуускай куоракка олорор биир дойдулаахтарын түмпүтэ. Ол саҕана Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлин, СӨ норуодунай бэйиэтин Савва Тарасовы кытта сүбэлэһэн баран, Горнай улууһун Землячествотын тэрийбиттэрэ. Онон бу кэмтэн ыла куоракка олорор биир дойдулаахтарбытын түмэр  уопсастыбаннай тэрилтэ тэриллэн, төрөөбүт дойдубутун кытта ситиммитин быспакка үлэлиибит.

2015 сыллаахха ахсынньы 25 күнүгэр Горнай улууһун баһылыга Никита Андреев “куоракка олорор биир дойдулаахтаргын түмэн үлэлэт” диэн, түмсүү салайааччытынан буоларбар этии киллэрбитэ. Онон биир дойдулаахтарым итэҕэллэрин ылан, саҥардыллыбыт састаабынан үлэни салҕаабыппыт. Быйыл түмсүүбүт саҥалыы тыыннанан үлэлээбитэ 10-с үбүлүөйдээх сылын бэлиэтээтибит. Сүрүн сорукпут — бары бииргэ төрөөбүт улууспут, өрөспүүбүлүкэбит сайдарын туһугар үлэлиибит. 15 киһилээх «Горнай түмсүү» уопсастыбаннай тэрилтэтин бырабылыанньата араас хайысхалаах үлэни ыытар. Бастатан туран, киин куоракка олорор дьону анаан испииһэктээн, “Социальнай пааспар” диэн докумуону оҥорбуппут. Улууспут 9 нэһилиэгиттэн төрүттээх куоракка олорор дьонтон бырабылыанньа састаабыгар киллэрбиппит. Кинилэр көмөлөрүнэн бары улахан үлэ оҥоһуллар. Билиҥҥи туругунан түмсүүбүт тула 400-чэкэ киһи түмэбит. Кинилэр истэригэр икки сэрии кыттыылааҕын огдооболоро, 14 тыыл бэтэрээнэ, 36 сэрии сылын оҕолоро бааллар. Кэлин биһиги түмсүүбүтүгэр Дьокуускайга олорор биир дойдулаахтарбыт эрэ буолбакка, Уус-Алданҥа, Аммаҕа, Чурапчыга, Намҥа, Москва, Санкт-Петербург курдук дойду киин куораттарыгар  олорор биир дойдулаахтарбыт холбоһон, үлэбитигэр күүс-көмө буолаллар.

Үлэбит сүрүн хайысхата — социальнай эйгэҕэ болҕомто. Ытык бэтэрээннэрбитигэр Кыайыы күнүгэр сыл аайы «Өйдүүбүт. Киэн туттабыт. Махтанабыт!» диэн бырайыак чэрчитинэн истиҥ көрсүһүүлэри тэрийэбит. Бу бырайыакпытын оҥорорбутугар олохтоох урбаанньыт Федор Попов өйөбүл оҥороругар махталбыт муҥура суох. Олох араас очурдарыгар түбэспит биир дойдулаахтарбытыгар аҥардас аҕаларга, элбэх оҕолоох ыалларга көмө оҥорорго  түмсүүбүт биир эрэллээх өйөөччүтэ Л.П.Андреева буолар. 2019 сыллаахха  түмсүү «Төрөөбүт дойду ситимэ»  бырайыак оҥорон Горнай улууһуттан төрүттээх өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар үлэлээн, сынньалаҥҥа тахсан, Дьокуускай куоракка олохсуйбут бэтэрээннэрбитигэр «Үлэ күүһэ» улуустааҕы хаһыакка сыллааҕы сурутууну 10-нуу бэтэрээҥҥэ сурутуу оҥоробут. Бу бырайыак күн бүгүҥҥэ дылы бэтэрээннэрбит сурутууну ыла олороллор.

Амарах санаалаах биир дойдулаахтарбыт Бэрдьигэстээх нэһилиэгэр 11 кыбартыыралаах дьиэ умайбытыгар туора турбакка күүс-көмө буолбуттара. Дьокуускай куоракка олорор биир дойдулаахтарбытыгар – баһаарга дьиэлэриттэн маппыт 10 дьиэ кэргэнҥэ өйөбүл оҥоһуллубута. Аан дойдуга коронавирус COVID-19 дьаҥын кэмигэр биир дойдулаахтарбытыгар “күүспүтүн холбоон улуустааҕы киин балыыһаҕа көмө оҥоруох” диэн   ыҥырыы таһаарбыппыт . Ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киһи тутайбат диэн норуот өс хоһоонугар этиллэринии,   аҕыйах күн иһигэр 90 киһи түмсэн 120000 солк. хомуйан,  улуустааҕы киин балыыһа расчетнай счеттарыгар киллэрбиппит. Улуустааҕы киин балыыһа  араас наадалаах мэдсссиинэ тэриллэрин уонна респиратордары ылбыттара. 2021 сыллаахха  Атамай нэһилиэгэр буолбут ойуур баһаарыгар биир дойдулаахтарбытыгар күүс-көмө өйөбүл буолбуппут. Иэдээҥҥэ түбэспит Атамай нэһилиэгин олохтоохторугар биир мөлүйүөннээх көмө оҥоһуллубута.

Биир дойдулаахпыт Дьокуускайдааҕы городской лиссиэй, географияҕа учууталынан үлэлиир кэмигэр Мария Корякина көҕүлээһинэн С.П. Данилов аатынан оскуола кэлэктиибигэр «Улууспут киэн туттар ытык учууталларынан» диэн куоракка үлэлиир учууталларбытын кытта методическай десант тэриллибитэ. Дьокуускай куоракка олорор оскуола оҕолоругар лиссиэй баазатыгар сайыҥҥы лааҕыр тэрийэн төрөппүттэр махталларын ылбыта. Билигин Мария Ильинична СӨ үөрэҕэрии министиэристибэтигэр биир төһүү үлэһит буолан үлэлии сылдьарыттан биир дойдулаахтара киэн туттабыт. Дьокуускай куорат бастыҥ учууталлара Людмила Чемезова, Светлана Кычкина түмсүү үлэтигэр төһүү күүспүтүнэн буолаллар. Кинилэр үөрэтэр оҕолоро тэрээһиннэрбитигэр көхтөөх кыттыыны ылаллар. Борис Сидоров Чурапчытааҕы физкултуурунай институтка үөрэнэр кэмигэр боксаҕа Арассыыйа успуордун маастарын толоруутугар  араас таһымнаах күрэхтэргэ барарыгар Малтааны нэһилиэгиттэн төрүттээх биир дойдулаахтара өйөбүл буолбуттара. Билигин Борис Сидоров төрөөбүт улууһугар биир бастыҥ тириэньэринэн үлэлиириттэн киэн туттабыт.

ХИФУ естественнай наукаларга институтугар үөрэнэр кэмнэригэр Анатолий Лукинҥа Великобританияҕа ыччат  пуорумугар кытта барарыгар көмөлөспүппүт. 2016 с. ыһыахтыыр сирбитигэр СӨ норуотун маастара Эрнест Алексеев  оҥорбут бырайыагынан сэргэ уонна түһүлгэҕээ киирэр аартыгы түмсүүбүт чилиэнэ, норуот маастара Андрей Малышев оҥорбута. Бу ыыппыт ыһыахпытыгар ХИФУ-га Сейша Марселла, Канада Ванкувертан, Николас Парлато, АХШ Вашинтонгтан, кэлэн үөрэнэ сылдьар устудьуоннар ыалдьыт быһыытынан кытыыны ылбыттара. Монголия үтүөлээх артыыската Сарантуя «Ийэм мин сүрэхпэр өрүү баар» диэн  ийэтигэр, Мытаах нэһилиэгиттэн төрүттээх Татьяна  Михайлова ахтыы кэнсиэрин  тэрийсибиппит.

Биир сүрүн үлэбитинэн Горнай улууһугар оскуоланы бүтэрэн наука хандьыдааттара, доктора буолбут 49 дьоннорбутун кытта көрсүһүү тэрийэн үлэбит биир сүрүн хайысхатынан кинилэр ааттарын үйэтитэн кинигэ таһаарыыга үлэни ыытыы.  Быйыл саҥа технологияны баһылааһыҥҥа филологическай билим кандидата Варвара Филиппова көҕүлээһининэн «Оҥоһуу өй биһиги олохпутугар» сэминээр-практикуму саҕалаатыбыт.

«Горнай түмсүү» бэйэтин үлэтин билигин тирээн турар байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттарбытыгар өйөбүл оҥорор биир сүрүн хайысхатыбыт буолар. Москва куоракка олорор биир дойдулаахпыт Мария Савченко уонна Санкт-Петербурга олорор Ирина Жиркова байыаннай госпитальга ыарахан бааһырыыны ылбыт Мичил Павловка, Борис Федотовка, Игорь Тарасовка өйөбүл буолбуттара. Светлана Алексеева, Прасковья Исакова аптечка суумкатын тигэн уолаттарбытыгар бастаан утаа ыыталаабыппыт. «Якутия с тобой!” уопсастыбаннай хамсааһынҥа биир дойдулаахтарбыт Дария Павлова, Антонина Дамбуева Кыайыы туһугар  кыттыыны ылан күүс-көмө буолаллар. Ийэ дойдуларын туһугар сылдьар уолаттарга араас боппуруостарын быһаарыыга көмө буолабыт.

Ыытыллыбыт үлэ   барыта  актыып чилиэннэрин түмсүүлээх үлэлэрин түмүгэ.  Күүс-көмө буолар дьоммун кэлэр иһэн Саҥа дьылынан эҕэрдэлиибин.  Барыгытыгар үөрүүнү аҕалар үлэни, үөрэҕи, үтүө доруобуйаны,  этэҥҥэ буолууну  баҕарабын.