Кыстык хаар хойут түһүөҕэ

Быйыл алтынньы уонна сэтинньи ураты сылаас буолуохтарын билгэлииллэр.  Оттон норуот синоптига Тускул алтынньыны туох диэн билгэлиирий? Ааҕыҥ уонна сэргээҥ.

Улуу добдурҕа ыйа

– Хомпоруун Хотой Айыы ыйын – алтынньыны муус устар батыһар.  Кыһын саҕаланар бастакы ыйа. Бу кэмҥэ Улуу добдурҕа буолар: сир-дойду барыта тоҥор, хаар чараас, сүөһү хотонугар киирэр. Саха киһитэ оһоҕун күүскэ оттор, бастакы идэһэни өлөрөр кэмэ. Сорох күөллэргэ муус киһини уйар буолар, бастакы муҥха, тыа кыылларыгар сонор булда саҕаланар.

Алтынньы 14 күнэ – Бокуруоп таҥара. Кыһыҥҥы дьыл саҕаланыыта. Бу күнү өбүгэлэрбит дьыл кэлиитэ диэн билинэн туран, Дьыл оҕуһа муустаах байҕалтан тахсыытын кытта ситимнииллэр. Бокуруоп күн өбүгэ үгэһин тутуһан, саха дьоно арыы­лаах ­алаадьынан кыстыкка киириини бэлиэтииллэр.

Бокуруоп Таҥараттан сааскы Ньукуо­луҥҥа – ыам ыйын 22 күнүгэр диэри 220 хонук баар. Дьэ, ону туоруур уустук боппуруос турар. Биһиги өбүгэлэрбит күннэрин ааҕан-суоттаан, олох мындырдарын тобулан, этэҥҥэ туорууллар этэ. Бу күн хаардаатаҕына, сэтинньи 21 күнүгэр диэри кыһын кэлиитин 40 хонук күүтэллэр. Хотуттан тыалырдаҕына – тымныы кыһын, арҕааттан тыалырдаҕына – ичигэс кыһын буолар. Онтон Бокуруоп күн сылаас күн-дьыл турдаҕына, тымныы түһэрэ хойутуур, тымныйдаҕына – тымныы эрдэлиир. Алтынньыга кыһыны уонна кэлэр сааһы билгэлииллэр. Алтынньы 17 күнүттэн муус устар 14 күнүгэр диэри кэмнэри атахтаһыннараллар: сайын уонна кыһын өттө диэн. Сайын өттө кыһын өттүн батыһар. Халлаан ума­йарынан кыһыҥҥыны быһаараллар. Көтөҕө түспэтэҕинэ, саас эрдэ хараарар. Кураан битэ. Күһүнэ дьогдьоот буоллаҕына, саас хойутуур. Күһүҥҥү тибиини кураан битэ дииллэр. Биир ардахтаах: сири силимниир ардах, биир хаардаах: үөк хаара (бастакы сыарҕа хаара). Быйыл алтынньы ый эмиэ былырыыҥҥытын курдук ичигэс буолара сабаҕаланар. Ити  Хотугу муустаах муора мууһа ириитин кытта сибээстиибин. Бу кэнники уон сылга алтынньы лаппа сылыйда, аны 20 чыыһыла кэнниттэн ардыыр буолла. Идэһэ өлүүтэ сыл аайы кэннин диэки сыҕарыйан иһэр. Онон сэтинньи эмиэ сымнаҕас ый иһэр курдук.  Хаар олох хойутуу түһүөҕэ.

Алтынньы билгэтэ

Ый устата 17-20 мм сөҥүү түһэр. Халлаан туруга: -5, -15 кыраадыс. Сороҕор хаара суох дьогдьоот күһүн буолар. Хаар алтынньы ортотугар түстэҕинэ ууллубат. Куобах маҥхайар. Алтынньы 1 күнэ – туруйа соҕуруу көттөҕүнэ, алтынньы 14-гэр диэри тымныы түһэр, оттон ити күн көппөтөҕүнэ, сэтинньи 2-гэр диэри тымныы түһүө суоҕа.

Алтынньы 7 күнэ – күн ат хаамыытынан кылгыыр.

Алтынньы 8 күнэ – хаар түстэҕинэ, сэтинньи 21-гэр өрүһү таһаҕастаах атынан туорууллар. Хаппыыста тууһууллар.

Алтынньы 17 күнэ – кыһын саҕаланар, истээх таҥаһы кэтэр күн (Өрөппүөй).

Алтынньы 18 күнэ – муус аннынан муҥхалааһын саҕаланар. Күөл тааҥныыр, сүөһүнү кыһыҥҥылыы аһатыы саҕаланар.

Алтынньы 23 күнэ – ый муоһа түүн ортото уһуктаммыт буоллаҕына, хаардаах тыал түһэр. Тоҥоруу саҕаланар.

Киин улуустар

Ый бастакы дэкээдэтигэр үгүс киин улууска хаара-ардаҕа кэмчи буолсу. Бу ый бастакы дэкээдэтэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ, ичигэс: күнүс +2С+1С кыраадыс сылаас, түүнүн тымныы соҕус: -2С-5С. II дэкээдэ хаара олус кэмчи: күнүс 3-5С кыраадыс, түүнүн -11С -8 С кыраадыс тымныы. Бокуруоп саҕана кыстык хаар түһүүһү. III дэкээдэ хаара кэмчи соҕус буолсу. Көннөрү тымныйыыһы. Күнүс 12С-7С кыраадыс тымныы, түүн -16С -12С  кыраадыс тымныы буолсу.

Бүлүү бөлөх улуустар

Бүлүү эҥээр алтынньы бастакы уон күнэ сөҥүүлээх буолсу. Иккис уон күнтэн – хаардаах. Алтынньы улахан тымныыта суох. Бу ый I дэкээдэтэ күнүс +3С+2С кыраадыс сылаас, түүн -3С-1С тымныы. II дэкээдэ балай да сөҥүүлээх буолсу. Халлаан улаханнык тымныйбакка, идэһэ өлүүтүгэр уустук кэм буолуоҕа. Улахан тымныы суох. Күнүһүн 0С-4С кыраадыс, түүнүн -3С-9С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ ый бүтүүтэ хаардаах. -5С-9С кыраадыс, түүн -8С-10С кыраадыс тымныы.

Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга бастакы дэкээдэ сөҥүүтэ кэмчи, сы­­лаас буолсу. Иккис дэкээдэттэн хаардаах, ардахтаах. Алтынньыга бу улуус­тарга улахан тымныыта суох. Бу ый I дэкээдэтэ күнүс +5С+2С кыраадыс сылаас, түүн -3С-1С тымныы. II дэкээдэ балай да сөҥүүлээх. Халлаан улаханнык тымныйыа суох, күнүһүн +3С+1С сылыйыыһы, түүнүн -2С-5С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ ый бүтүүтэ хаардаах. -2С-5С кыраадыс, түүн -7С-12С кыраадыс тымныы.

Өймөкөөн улууһа

Өймөкөөн Саха сирин саамай тымныы улууһунан биллэр. Тымныы полюһунан аатырар Өймөкөөҥҥө бастакы дэкээдэҕэ да, иккис дэкээдэҕэ да хаара кэмчи. Күннээх күн үгүс. Ый бүтүүтэ хаардаах соҕус. Алтынньы I дэкээдэтигэр күнүс -6С-2С кыраадыс, түүн -15С-12С тымныы. Ый II дэкээдэтигэр тымныы буолсу. Күнүһүн -9С-4С кыраадыс, түүнүн -13С-16С кыраадыс тымныы. Үһүс уон күҥҥэ күнүһүн -11С-16С кыраадыс, түүн -14С-23С кыраадыс тымныы.

Дьааҥы улууһа

Дьааҥы – Саха сирин биир эмиэ саамай тымныы улууһа. Манна бастакы дэкээдэҕэ сөҥүүтэ кэмчи соҕус буолсу. Иккис дэкээдэттэн хаардаах күн үгүс.  Ый бүтүүтэ хаара кэмчи соҕус. Бу ый I дэкээдэтигэр күнүс -0С+1С кыраадыс сылаас, түүн -7С-3С тымныы. Иккис  дэкээдэҕэ күнүһүн -10С-5С кыраадыс, түүнүн -12С-16С кыраадыс тымныы. Үһүс  дэкээдэҕэ күнүһүн -15С-18С кыраадыс, түүн -14С-23С кыраадыс тымныы.

Халыма-Индигиир эҥээр улуустарга

Ый бастакы уон күнүгэр сөҥүүтэ суох буолсу. Ый иккис уон күнүгэр хаардаах күн үгүс.  Ый бүтүүтэ хаара кэмчи соҕус. Бу ый бастакы уон күнүгэр күнүс -1С-3С кыраадыс, түүн -7С-4С кыраадыс тымныы. II дэкээдэ күнүһүн -8С-5С кыраадыс, түүнүн -10С-12С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -8С-12С кыраадыс, түүн -11С-16С кыраадыс тымныы.

Анаабыр, Өлөөн, Тиксии

Арктика эҥээр улуустарга ый бастакы аҥаарыгар балай да хаар­даах буолсу. Ый иккис аҥаара – хаардаах. Алтынньы бастакы уон күнүгэр күнүс 0С-3С кыраадыс, түүн -7 С-3С тымныы. Иккис дэкээдэҕэ күнүһүн -5С-10С кыраадыс, түүнүн -10С-13С кыраадыс тымныы. Үһүс дэкээдэҕэ күнүс -11С-9С кыраадыс, түүн -14С-16С кыраадыс тымныы.