Хаар курааны суох гынар

Бу курааны утары охсуһууга көдьүүстээх үлэ буолар. Таарыйа тыаны өрт уотуттан харыстыан сөп. Тыа саҕатынан 30 м кэтиттээх хаар балаһатын чиҥэтэбит. Оччоҕо манна хаар 15-20 хонук хойутаан ууллуо. Бу инчэҕэй сир балаһата тыаны өрт уотуттан көмүскүө.

Бу хаары типтэрии (снегозадержание) буолбатах, олох атын үлэ. Хаары чиҥэттэхэ (уплотнение) тыал-хаар уутун салгыҥҥа, халлааҥҥа көтүтэн кэбиспэт. Хаар уута буорга, кырыска түһэн, от-бурдук үчүгэйдик үүнэр. Бу ис хоһоонун сөпкө өйдүөххэ наада. Саас ириэнэххэ тыраахтар тоҥуу хаарынан мас соһон бардаҕына, ол суолун устун бастакы күөх от онно эрдэлээн үүнэр. Ити аата, мас хаары ыга баттаан, чиҥэтэн барбыт. Онон хаар уута тыалга паар буолан көппөтөх, буорга, кырыска түспүт. Ол иһин манна күөх от эрдэлээн үүммүт. Маны тырахтарыыстар бэркэ билэллэр, көрөллөр даҕаны. Бу курдук хаары анаан-минээн чиҥэтэн биэрдэххэ, күөх оту эрдэлээн, үчүгэйдик үүннэриэххэ сөп эбит.

Ону айылҕа бэйэтэ көрдөрөр, дакаастыыр.

Котуок

Сиэйэлкэ кэннигэр холбонор буору чиҥэтэр котуоктар бааллар. Онон хаары чиҥэтэр бэрт табыгастаах. Кулун тутар ортотуттан муус устар 20–25 күнүгэр диэки хаары хаста да котуоктуохха наада. Бу үлэни күн-дьыл туругуттан көрөн оҥороҕун. Хаар түстэ да котуоктаан чиҥэтиэххэ. Манна сүрүн албаһа — тыал хаар уутун салгыҥҥа көтүтүө суохтаах.

Лотуок

Маҕаһыыҥҥа тимир илиистэр атыыланаллар. 250 см усталаах, 125 см туоралаах, 1 мм,
2 мм, 3 мм, 4 мм халыҥнаахтар. 2 мм халыҥнаах тимир илиистэн лотуок оҥоробут. Лотуок борталарын үрдүгэ
20 см, илин өттө сыарҕа сыҥааҕын курдук ньылаҕар. Манна үрдүгэр хаары баттыыр гына таһаҕас тиэйэбит. Тиит чууркалары, балбааҕы, кумаҕы, тааһы тиэйиэххэ сөп.

Лотуок кэтитэ 210 см буолар, 5 лотуок кэтитэ 10 м 50 см буолар, 6 лотуок кэтитэ 6 м 30 см буолар. Манан кулун тутар уонна муус ыйдарга хаары халлаан туругуттан көрөн, хаста да чиҥэтэн биэрэбит.

Дарал

Икки миэтэрэ усталаах сиэрдийэ ылабыт. Манна 20 см суоннаах, 150 см уһуннаах биилкэ (вилка) мастары баайабыт, сайыҥҥы от к?????? ?????????? ??????. ?????? ?????? ???? ???????? эбиһэр остокобуос курдук. Биилкэ уһугун икки өттүттэн хаптаччы охсон үс муннук килиин курдук буолар. Оччоҕо хаары икки аҥы хайа анньан кэлэн барар. Биилкэ уһугуттан 20 см тэйэн моойдуубут (канатка). Онно быаны кистии баайабыт, оччоҕо хаарга аалсыбат, быстыбат. Биилкэлэр икки ардылара 15–20 см буолар. Ол аата, биир даралга 5–6 биилкэ киирэр.

5 даралы холбоотоххо, уопсай кэтитэ 10 м буолар. 3 дарыл кэтитэ 6 м буолар. Манан кыһын Саҥа дьылга диэри, саатар, биирдэ хаары типтэриэххэ наада. Онтон тохсунньу, олунньу, кулун тутар ыйдарга халлаан туругуттан көрөн хаста да хаары типтэриэххэ. Манна суолах хаар түһэн кыраһалаан, тыалынан тибэн туолар. Ол туоларын көрөн саҥаттан хос суолахтаан биэрэр ордук. Бу курдук кыһын устата бэрт элбэх хаары хонууга, бааһынаҕа мунньуохха, чиҥэтиэххэ сөп. Кулун тутар бүтүүтэ, муус устар саҥатыгар хаары хотуттан соҕуруу диэки туһаайан суолахтыыбыт. Оччоҕо сарсыарда күн намыһах кэмигэр, суолах истиэҥкэтин уун-утары туруору тыган, хаары күүскэ сылытар, уулларар. Киэһэ өттүгэр аны биир өттүттэн эмиэ итинник күүскэ сылытар, уулларар. Суолахтаах хаар иэнэ, көнө ньуурдаах хаартан балтараа төгүл улахан. Бу курдук гынан, суолахтаах хаары күн устата күүскэ сылытан түргэнник уулларабыт. Манна тыала суохха хаар уутун үксэ тута буорга түһэр, сир эрдэ хараарар. Оччоҕо күөх от уонча хонук эрдэлээн үүнүөҕэ. От ыйын 5–10 күннэригэр диэри бастакы оттооһун бүтэр, онтон кэлин сайына үчүгэй буоллаҕына, балаҕан ыйыгар иккистээн оттуохпут. Икки үүнүүнү ылыахпытын сөп. Бу биһиги холкутук кыайар кыра ороскуоттаах үлэбит буолар. Бу курдук ньыманан эрэ сыл аайы кыстыыр оппутун булунуохпут.

Ат дарала

Акка сөптөөх синньигэс чэпчэки даралы оҥоруохха сөп. Олгуобуйалаах сыарҕа курдук көлүллэр. Аты ыҥыырдаан миинэ сылдьаҕын. Тыһа быстыбатын диэн, атаҕын таҥаһынан эрийэҕин. Маннык даралларынан кыһын, саас хаары сыалахтаан типтэрэҕин, чиҥэтэҕин. Манна элбэх хаар мунньуллуо. Муус устарга хаары хотуттан соҕуруу суолахтаан эрдэ ууллараҕын. Оччоҕуна күөх от уонча хонук эрдэ үүнүөҕэ. Бу сылгы мэччирэҥэр туһалаах. Ордук саас төрөөбүт биэлэргэ уонна сылгы хаһаайыстыбаларыгар бу олус туһалаах ньыма дии саныыбын.

Бааһынаны, оҕуруоту тупсарыахха

Адьас күһүн сир үрдэ чэрчийэ тоҥор буолан эрдэҕинэ, бааһынаны диискэлиир ордук. Оҕуруоту эмиэ бу кэмҥэ фрезалыырга кыһаллыҥ. Оччоҕо көпсөккөй буор чиҥээбэккэ, дьиппинийбэккэ, сахсаххайдыы тоҥон хаалыа.

Оччоҕо сааскы хаар уутун губка курдук оборон ылыаҕа. Ол түмүгэр сииктээх буорга бурдук да, оҕуруот аһа да өлгөмнүк үүнэрэ чуолкай. Маннык үлэ сыл аайы оҥоһуллар буоллаҕына, буор-кырыс өрүү сииктээх буолан, курааҥҥа да бэриммэт. Сыл аайы кыстыыр оппутун, оҕуруоппут аһынан хааччыныахпыт. Арассыыйа сиригэр-уотугар барытыгар хаар түһэр. Онон бу ньыма бүтүн Арассыыйа үрдүнэн тарҕаныан сөп.

Билигин аан дойдуга почва эрозията күүскэ бара турар диэн кэпсииллэр. Чуолаан, Америкаҕа. Аны уонча сылынан бу дойду бородууксуйаны атын сиртэн атыылаһар буолар чинчилээх. Оттон биһиэхэ Арассыыйаҕа хаар уутун сөпкө туһанан, почваны эрозияттан көмүскүүр, харыстыыр кыахтаахпыт.

Ити аата хаар уутун сөпкө сатаан туһаныы улахан стратегическай суолталаах буолан тахсар эбит.

Михаил Тимофеев,

СӨ 2011 с. бастыҥ саҥаны айааччыта.

Амма — Дьокуускай.