Хаартыскаҕа олоҕурбут бырайыак

Улуу Кыайыы 80 сыллаах үбүлүөйүнэн Үөһээ Бүлүү улууһун Мэйик нэһилиэгиттэн 1942 сыллаахха бэс ыйын 27 күнүгэр Аҕа дойду Улуу сэриитин уоттаах кыргыһыытын хонуутугар охтубут уонна Кыайыы кынаттаах кэлбит саллааттар сырдык ааттара мэҥэ тааска сурулунна!

Бырайыак Мэйик нэһилиэгин олохтоохторо, ону тэҥэ араас улуустарынан, куоратынан олорор биир дойдулаахтар үбүнэн көмөлөһөн олоххо киирдэ.

Пааматынньык оҥоһуллуутун сүрүн идиэйэтин сынньалаҥҥа олорор полковник Федоров Анатолий Гаврильевич өр иитиэхтээн илдьэ сылдьыбыт баҕа санаатын толорон бу бырайыагы саҕалаабыта. Пааматынньыка киириэхтээх дьон иһигэр кини икки эһэтэ Тосукаев Петр Софронович уонна Яковлев Дмитрий Петрович (Дайбыыр), абаҕата Федоров Николай Федорович (Борооску) бааллар.

Хас биирдии пааматынньык бэйэтин туһунан сиһилии кэпсиир сирдьиттээҕэ ордук диэн санаанан салайтаран, бэйэтин баҕа санаатынан Мэйиктэн сыдьааннаах Федорова Эльвира Афанасьевна хас биирдии саллаат биографиятын чуолкайдаан, чопчулаан «Кинилэр ааттара — үйэлэргэ» диэн кинигэ бэчээттээн, мэҥэ тааһы ситэрэн биэрдэ.

Төрөөбүт уонна өлбүт сылларын архыып докумуоннарынан уонна аймахтарыттан ыйытан тэҥнэннэ. Сэрии чахчылара Арассыыйа Оборонатын министерствотын “Память народа” официальнай саайтыгар уонна Бүлүү военкомата 1942 сыллааҕы докумуоннарыгар олоҕурда. Үөһээ Бүлүү улууһун “Память” уонна “Мэйик нэһилиэгэ”, “Мэйик” диэн кинигэлэри тэҥнии тутан чуолкайдаан, хаартыскаҕа баар дьону иҥэн-тоҥон чопчулаан, кимнээх аймахтара буолалларын ахтыыларынан сирдэтэн чуолкайданна.

— Бастаан биһиэхэ хаартыска эрэ баар этэ, онтон сыыйа-баайа аны убайдарбыт суруйан хаалларбыт испииһэктэрэ баарын билбиппит, — диэн кэпсиир кинигэ автора. — Икки испииһэги холбоон, дьоммут сааһыланнылар. Саамай үөрүүлээҕэ,  хаһан да ахтыллыбакка сылдьыбыт дьоммут ааттара кытары тилиннэ. Сыл-хонук ааһан истэҕин аайы туох барыта умнуллан, сүтэн-симэлийэн хаалбакка, кэлэр көлүөнэҕэ дойдуларын дьоннорун историятын, кинилэр иннилэригэр эһэлэрэ, аймахтара хайдах олоҕу олорон ааспыттарын, туох иһин турууласпыттарын, кинилэр хорсун быһыыларын кыратык да буоллар сырдатан ылар кинигэ буолла.

Хаартыска историятынан — Мэйиктэн сэриигэ ынырыллыбыт эр дьон Үөһээ Бүлүүгэ диэри колхоз аттарынан 85 км айаннаан кэлэн бараннар, Бүлүү өрүс уҥуор Чаллыр биэрэгэр аттарын хаалларан баран, оройуон киинигэр олорор Мэйиктэн төрүттээх убайдарыгар, Фёдоров Василий Фёдоровичка (Толлойо Баһылайдаахха) тохтоон, сынньанан ааспыттар. Кинилэр уһун айаны айаннаары туран, борохуокка киириэхтэрин иннинэ, Бүлүү өрүс үрдүгэр 24 буолан хаартыскаҕа түспүттэр. Бу дьонтон Аҕа дойду сэриитигэр 22-тэ сэриигэ аттаммыт.

Бүлүү өрүс устун «Лермонтов» борохуотунан Сунтаар, Ньурба, Бүлүү призывниктара хомуллан Дьокуускайга тиийбиттэр. Оччотооҕу борохуоттар маһынан оттуллар буолан биэрэккэ тохтоон, оттор мастарын кэрдэ-кэрдэ айаннаабыттар. Маннык айаҥҥа тоҥуу-хатыы, аччыктааһын, ыалдьыы-сүтүү да баар буоллаҕа.

Бүлүү военкоматыгар учуоттанан баран, Дьокуускайга тиийэн эмиэ учуокка турбуттар. Онтон Усть-Кутка диэри борохуотунан айаннаабыттар, Усть-Куттан массыынанан айаннаан Заярскай куоракка тиийбиттэр. Иркутскайга поеһынан аҕалтаабыттарын кэннэ, байыаннай таҥас кэтэрдитэлээн баран араас чаастарынан араартаабыттар. Доруобуйаларынан сыыйыллыбыттары уонна арыый саастаахтары Илиҥҥи фроҥҥа, Забайкальеҕа хаалларбыттар, атыттары Арҕааҥҥы фроҥҥа ыыталаабыттар.

Итинник айаннаан улахан анаардара Арҕааҥҥы фронт уоттаах сэриитин ортотугар биирдэ баар буола түспүттэр. Москва аннынааҕы, Ленинград оборонатыгар, Ильмень күөл, Сталинград Мамай Курганын, Курскай Дугатааҕы хабыр хапсыһыыларга киирсибиттэр. Хаартыскаҕа баар 22 киһиттэн , 13-һэ сэрии уоттаах хонуутугар дьоруойдуу охтубуттара, дойдуларыгар эргиллибэтэхтэрэ.

Кинилэр төрөөбүт алаастарыттан арахсан, Ийэ дойду туһугар хаһан да билбэтэх сирдэринэн сылдьан, хаһан да көрбөтөх дьоннорун кытары сэриилэһэн, эйэлээх олох иһин хорсуннук туруулаһан, олохторун толук ууран, сырдык тыыннара быстан, сүрэхтэригэр хаһан да оспот баастанан, доруобуйаларын сүтэрэн, дойдуларыгар 8 эрэ буолан төннөн кэлээхтээбиттэр.

Федорова С.В. ,

Мэйик нэһилиэгин олохтооҕо, РФ үөрэҕириитин туйгуна.

Хаартыскалар: С.Федорова тиксэриилэрэ