ХААРТЫСКАНАН КЭПСИИБИТ: Саха сирин чулуу дьоно

Хас биирдии омук устуоруйатыгар дойдутун, норуотун туһугар олоҕун анаабыт, үйэтин тухары умнуллубат суолу хаалларбыт улуу дьон бааллар. Дьокуускай куоракка эрэ буолбакка, араас улуустарга өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар дьоһун кылааттарын киллэрбит ытык дьоммутугар аналлаах өйдөбүнньүктэр туруоруллубуттара. Олортон сорохторун бүгүн ааҕааччыларбытыгар билиһиннэрэбит.

Чаҕылхай Махсыым

Максим Кирович Аммосов 1897 сыллаахха Нам Хатырыгар күн сирин көрбүтэ. Кини Былатыан Ойуунускайы уонна Исидор Бараховы кытта Саха АССР тэриллэригэр, Саха сиригэр судаарыстыбаннас баар буоларыгар улахан оруоллаахтар.

Максим Аммосов БСКП (б) Саха сиринээҕи обкомун, горкомун, БСКП (б) Арҕааҥҥы-Казахстаннааҕы, Карагандатааҕы обкомнарын чилиэннэринэн талыллыбыта. БСКП (б) XI, XIII, XVI уонна XVII сийиэстэрин дэлэгээттэрэ, ССРС Киин ситэриилээх кэмитиэтин, Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин ситэриилээх кэмитиэт кэмпириэнсийэлэрин, сиэссийэлэрин үлэтигэр кыттыбыта. 1937 сыл кулун тутарыгар БСКП (б) Киин кэмитиэтин ыйыытынан Киргизияҕа барбыта. Онно Киргизия обкомун VIII пленумунан уобаластааҕы кэмитиэт бастакы сэкирэтээринэн талыллыбыта. Ол күннэргэ Аммосов быһаччы салайыытынан суһал ыҥырыылаах Бүтүн Киргизиятааҕы сэбиэт Киргизскэй ССР Төрүт Сокуонун ылыммыта.

Максим Кирович Аммосовка анаан пааматынньыктар Дьокуускайга, Кыргызстан Бишкек куоратыгар уонна Нам сэлиэнньэтигэр бааллар.

Дьокуускайга кини аатын сүгэр Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет территориятыгар баар 3,8 миэтэрэ үрдүктээх боруонса пааматынньык ааптарынан Н. Белолюбскай буолар. 2005 сыллаахха туруорбуттара.

Улуу Ойуунускай

Саха литэрэтиирэтин төрүттээччи, биллэр уопсастыбаннай диэйэтэл Платон Алексеевич Ойуунускай Таатта улууһугар 1893 cыллаахха 3‑с Дьохсоҕон нэһилиэгэр төрөөбүтэ.

Былатыан Ойуунускай Саха судаарыстыбаннаһын төрүттэспит дьоммутуттан биирдэстэрэ, өрөспүүбүлүкэбитин салайбыт, сэбиэскэй литэрэтиирэни төрүттээбит, саха үгэһин, олоҥхотун үйэтиппит киһинэн буолар.

2003 сыллаахха Дьокуускай куорат Орджоникидзе болуоссатыгар, Саха академическай тыйаатырын таһыгар Платон Алексеевич Ойуунускай пааматынньыга турбута. Пааматынньыгы ССРС худуоһунньуктарын Сойууһун чилиэнэ, Арассыыйа үтүөлээх худуоһунньуга, Хаҥалас Хачыкаатыттан төрүттээх скульптор Петр Алексеевич Захаров оҥорбута.

Күлүмнүүр

Саха сирин интэллигиэнсийэтин лиидэрэ, уһулуччулаах бэлитиичэскэй-уопсастыбаннай диэйэтэл, кыраайы үөрэппит учуонай, экэнэмиис, суруйааччы, Саха сирин норуота култуура, духуобунас уонна өй-санаа өттүнэн сайдарыгар улахан кылаатын киллэрбит киһинэн Василий Васильевич Никифоров‑Күлүмнүүр буолар.

Василий Васильевич Никифоров 1866 с. ыам ыйын 18 күнүгэр Саха уокуругун Дүпсүн улууһугар (билиҥҥи Уус Алдан улууһугар) сэниэ дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ.

В. В. Никифоров‑Күлүмнүүр Сибииргэ, ол иһигэр Саха уобалаһыгар, земствоны олохтооһун боппуруоһун уһун сылларга туруорсубут бэлиитик.

Василий Васильевич Никифоров‑Күлүмнүүр төрөөбүтэ 150 сылыгар Дьокуускай куоракка пааматынньык өрөспүүбүлүкэ парламенын дьиэтин иннигэр туруоруллубута.

Күлүмнүүр пааматынньыгын эскиһын оҥорууга 2015 сыл сэтинньитигэр куонкурус биллэриллэн, кыайыылааҕынан скульптор Виктор Федоров тахсыбыта. Кини идэтийбит скульптор, П. А. Ойуунускай аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.

Гавриил Чиряев аатын үйэтитии

Саха сирин Судаарыстыбаннаһын күнүгэр Саха сирин чулуу уолаттарын ахтан-санаан ааһабыт. Олортон биирдэстэрэ — судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл, КПСС Саха сиринээҕи обкомун бастакы сэкиритээрэ Гавриил Иосифович Чиряев буолар.

Г. И. Чиряев олоҕун улахан аҥаарын Саха сирэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар, норуот олоҕун тупсарыыга анаабыта. Кини салалтатынан өрөспүүбүлүкэҕэ элбэх саҥа бырамыысыланнай предприятиелар тэриллибиттэрэ, тыа хаһаайыстыбата күүскэ сайдыбыта, үөрэх, доруобуйа харыстабылын, култуура эйгэлэрэ үрдүк таһымҥа тахсыбыттара.

Саха чулуу уолугар Г. И. Чиряевка анаан Дьокуускай куорат биир уулуссатыгар кини аатын иҥэрбиттэрэ. Хабаров уонна Чиряев аатынан уулуссаларын быһа охсуһуутугар кини бүүһүн туруорбуттара. Кини төрөөбүт дойдутугар — Бүлүү улууһун Кыадаҥдатыгар Г. И. Чиряев түмэлэ тэриллибитэ, Бүлүү куоратыгар — оскуола уонна уулусса кини аатын сүгэллэр. Нерюнгрига Култуура уонна сынньалаҥ паарката Г. И. Чиряев кини аатын сүгэр уонна онно кини бүүһэ турар.

Бүлүү уола Степан Аржаков

Саха сиригэр сэбиэскэй былааһы олохтообут саха интеллигенциятын инники күөҥҥэ сылдьар ыччаттарыттан биирдэстэрэ Бүлүү уола Степан Аржаков буолар. Кини 1899 с. сэтинньи 9 күнүгэр Александра уонна Максим Ильич Аржаковтар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүт.

Степан Аржаков биир санаалаахтарын кытта автономияны туруорсубуттара. Сэбиэскэй былааһы төрүттэһэригэр кини баара-суоҕа 19 саастаах этэ. Кини ол кэмнээҕи өрөспүүбүлүкэ салайааччыларыттан бастакынан экэнэмиичэскэй үрдүк үөрэҕи ылбыт киһинэн буолар.

2019 сыллаахха Саха өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнүгэр, Дьокуускайга Эргэ куоракка, Степан Аржаков пааматынньыга туруоруллубута. Пааматынньыгы биллиилээх скульптор Афанасий Романов оҥорбута.

Исидор Бараховка — дьоһуннаах пааматынньык

Саха норуотун устуоруйатыгар кэскили түстээбит дьонтон биирдэстэрэ — XX үйэ саҕаланыытыгар Саха сирин судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэлэ, Гражданскай сэрии кыттыылааҕа Исидор Никифорович Барахов буолар.

Кини Максим Аммосовтуун уонна Платон Ойуунускайдыын бииргэ РСФСР састаабыгар Саха АССР-ы тэрийии төрүттээбиттэрэ. Хомойуох иһин, кини эрэпэриэссийэ сиэртибэтэ буолбута.

Өрөспүүбүлүкэ төрүттэнэригэр уһулуччулаах үтүөлээх Исидор Никифорович Бараховка анаммыт пааматынньык Дьокуускайга Киров уонна Поярков уулуссалар быһа охсуһууларыгар, 2014 сыллаахха турбута. Скульптор Семен Прокопьев бу бронзаттан оҥорбут пааматынньыгар бэлитиичэскэй диэйэтэл инникигэ хардыылаан эрэрин көрдөрүт. Кини кэннигэр 5 миэтэрэ үрдүктээх икки аҥаар трапеция курдук тутуулар бааллар. Пааматынньык уопсай үрдүгэ 5.5 миэтэрэ.

Чаҕылхай салайааччы Степан Васильев

Степан Васильев Саха АССР төрүттэниитигэр, бырамыысыланнас уонна профсоюзнай хамсааһын сайдыытыгар улахан кылааты киллэрбитэ. Кини Ойуунускайы, Аммосовы, Бараховы, Аржаковы кытта тэҥҥэ автономия ылыллыытыгар улахан оруоллаах.

Хомсомуол чаҕылхай салайааччыта, губбюро уонна дойду таһымыгар кыһыл көмүһү, өҥнөөх металлары хостуур оробуочайдар сойуустарын киин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ этэ. 1928 сылтан Москваҕа баран, баартыйа киин хонтуруоллуур хамыыһыйатыгар үлэлээбитэ.

Степан Васильев төрөөбүтэ 120 сыла туоларыгар, 2016 сыллаахха Комдрагмет дьиэтин тэлгэһэтигэр киниэхэ 2,7 миэтэрэ үрдүктээх, гранит үктэллээх боруонса пааматынньыгы арыйбыттара (скульптордар Павел Чямпин, Сергей Лукин).

Илья Винокуров

Биллиилээх судаарыстыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл, БСКП (б) Саха сирин уобаластааҕы кэмитиэтин бастакы сэкирэтээрэ Илья Егорович Винокуров 1895 сыллаахха ахсынньы 19 күнүгэр Нам улууһугар Куһаҕан Ыал (Хатыҥ Арыы) нэһилиэгэр төрөөбүтэ.

Кини церковнай-приходской оскуолаҕа үөрэммитэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолбутугар Илья Егорович бассабыыктары өйөөбүтэ, итиэннэ, 1921 с. Бүтүн Сойуустааҕы Хомуньуус баартыйатын чилиэнинэн буолбута.

Саха норуотун чаҕылхай уола Илья Винокуров өрөспүүбүлүкэни сэрии ыар, эрэпириэссийэ уустук уонна сэрии кэнниттэн экэниэмикэни атаҕар туруоруу сылларыгар салайбыта.

2017 сыллаахха Дьокуускай куоракка Илья Егорович Винокуровка аналлаах пааматынньыктаах искибиэр аһыллыбыта. Арассыыйа худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, скульптор Семен Оготоев чочуйан таһаарбыта.

Бастакы бэрэсидьиэн — Михаил Николаев

Михаил Николаевка анаммыт пааматынньыгы 2024 сыллаахха Судаарыстыбаннас күнүгэр арыйбыттара.

Пааматынньыгы Арассыыйа Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ Николай Огонеров айан, чочуйан таһаарбыта. Бастакы бэрэсидьиэҥҥэ бастакы пааматынньык кини төрөөбүт дойдутугар — Хаҥаласка, Покровскай куорат саҥардыллыбыт биэрэк үрдүнээҕи уулуссатыгар турбута ураты суолталаах. Бу кини биир дойдулаахтарын сүгүрүйүүлэрин, махталларын туоһута буолар.

Боруонсаттан кутуллубут мэҥэ тааска кини бэйэтинэн илэ чахчы күлэн мүчүйэн турар курдук, үрдүгэр хаҥаластар ытык көтөрдөрө — өксөкү кыыл олорор, кэннигэр тапталлаах норуотугар анаабыт кэс тыла суруллубут: «Дорогие мои земляки! Любите, изучайте и гордитесь своей историей. Убеждён, мы поднимемся, возродимся!»