Хаҕыс сыһыан хардата…

Кэлин уопсастыба майгыта, бэйэ-бэйэтигэр сыһыана сатарыйда дии санаабаккыт дуо? Кынчарылла туран саастааҕын, үйэ аҥаара эрдэлээн төрөөбүтүн эрэ иһин ытыктыахтаах эбэтэр үөҕүллэ туран санаабытын этиэ суохтаах үһүбүт. Бу сөп дуо?

Саастааҕын эрэ иһин дуо?

“Маҥнай мин сааспар тиий, онтон кэпсэтиэхпит”, “сиртэн быга да илигинэ тыл бырахсар”, “мин саастаахпын, онон мин тылбын истиэхтээххин” эҥин диэн этиилэри истэн аһарбыккыт буолуо. Эдэр киһи, оҕо киниттэн балыһын эрэ иһин үөһэттэн көрүллүөхтээх, таптаабыттарынан, хайдах толкуйдуулларынан кэпсэтиллиэхтээх диэн ханна да суох.

Аныгы оҕо мөҕүллэ, дьарылла үөрүйэҕэ суох диэн этэллэрэ оруннаах. Кыра даҕаны хаҕыс тылы ыарыылаахтык ылынар. “Билиҥҥи оҕолор, ыччаттар оптуобуска миэстэ туран биэрбэттэр, төлөпүөннэригэр умса түһэн баран олороллор” диэн элбэх киһи этэр, бэйэбит даҕаны бэлиэтии көрөбүт. Миэстэлэриттэн тута ойон турбатахтарына, биэс чаастаах маат, аҕыс чаастаах айдаан кутуллар.

Биһиги төрөппүттэрбит букатын атын кэмҥэ олорбуттара, сиэннэр – олох атын. Онон араас кыһалҕалаахтар, араас көрүүлээхтэр. Хас биирдии көлүөнэ бэйэтэ өрө тутар сыаннастаах. Биир кыһалҕаны араас өттүттэн көрөллөр.

Аны саастаах дьон бэйэлэрэ уопсастыбаннай миэстэҕэ култуурата суохтарын хас хардыы аайы бэлиэтиэххэ сөп. Быйыл Дьахтар күнүгэр аналлаах бэртээхэй кэнсиэр кэнниттэн гардеробка тахсыбыт дьахталлар этиһиилэрэ дьон бырааһынньыктааҕы настарыанньатын буортулаабыта чахчы. Уһун уочаракка туруон сүрэҕэлдьээн биир дьахтар быһалыы киирбит. Маны барытын ийэлэрин кытта кэлбит обургу оскуола оҕолоро көрөн турдулар. Оччотугар аҕа саастаах дьону ытыктаабат, миэстэлэрин туран биэрбэт оҕолору ким иитэн таһаарда? Аныгы төрөппүттэр, эбээлэр, эһээлэр, уопсастыба бэйэбит.

Урут “Оҕо — дьиэ кэргэн сиэркилэтэ” диир эбит буоллахтарына, билигин “оҕо — уопсастыба сиэркилэтэ” диэн этии сөптөөх. Тоҕо? Аныгы оҕо урукку оҕо курдук оскуолаттан кэлээт, суумкатын элээрдээт таһырдьа оҕолору кытта оонньуу ыстаммат. Аһыылларыгар кытта төлөпүөннэрин кыбынан олороллоро кистэл буолбатах. Бу олорон арааһы бары көрөллөр. Ити этэр уопсастыба сыһыанын төлөпүөнтэн көрөн билэллэр уонна, саамай куһаҕана, ону сүһэн ылаллар. Төрөппүт үлэттэн быыс булан, аныгы эбээ бэйэтэ төлөпүөнтэн ордон, кэмигэр хонтуруоллаабакка хаалаллар. Баҕарбыттарын да иһин, бэйэлэрэ кыайан быһаарсыбат буолуохтарын эмиэ сөп. Көлүөнэлэр уратыһыылара, тэйсиилэрэ манна көстөр. Онон кэлтэйдии “оҕо улахан киһини убаастыахтаах” диэн этии соччо оруна суох. Маҥнай бэйэбит култуурабытын тупсарыахтаахпыт, ол эрэ кэнниттэн ыччаттан, атыттартан истиҥ сыһыаны эрэйиэхтээхпит буолбатах дуо?

Көмөлөһүөхтээҕэр видеоҕа усталлар

Социальнай ситимҥэ, мессенджергэ араас видеолары таһаараллар, тарҕаталлар. Онно көрдөххө, дохсун сүүрүктээх ууга түһэн эрэр киһини быыһыы ыстаммакка, видеоҕа уста турар буолаллар. Бүгүн үлэлии-хамныы сыдьыбыт ким эрэ тапталлаах аҕата, эһээтэ, тыыннаах киһи көрүөх бэтэрээ өттүгэр ууга былдьаннаҕа ити.

Эбэтэр үөр ыт дьахтары тулалыыр, охтороору таҥаһыттан сиирэ-халты тардыалыыллар. Эр киһи массыынаттан ойон тахсан ыттары үүрбэккэ, массыынатын иһигэр олорон бааҕынаппыта буола-буола, төлөпүөнүгэр устар.

Бу — тас дойдулар бүгүҥҥү уопсастыбалара. Хомойуох иһин, биһиэхэ сибикитэ биллэн эрэр. Ама, сахалар эмиэ ити омуктар курдук буолуохпут дуо? Хайдах даҕаны киһи өйүгэр баппат быһыы эбээт.

“Дьыбаан кириитиктэрэ”

Аны ити курдук ис хоһоонноох видеолары көрөн, суруктары ааҕан баран, бобуулаах ситимҥэ ону ырытыһыы саҕаланар. Аан дойду бэлиитикэтигэр кытта тиийэллэр. Ити туох туһалааҕый? Аҕыйах сыллааҕыта: “Ойоҕум төлөпүөнүттэн арахпат, аһын да астаабат буолла”, — диир эр дьон билигин бэйэлэрэ онно олороллор. Быһатын эттэххэ, “дьыбаан кириитигэ” элбээтэ. Устунан тыл-тылларыгар киирсибэккэ, аны бэйэ-бэйэлэрин кытта этиһэн бараллар, бэртэрин былдьаһаллар, араас быдьар тылынан үөхсүһэллэр. Ытыктабыллаах сыһыаны манна булан ылар уустук. Ыччакка холобур көрдөрүөхтээх дьон бэйэлэринэн ити курдук быһыыланаллар.

Уопсайынан, төһөнөн күн-дьыл ааһан истэҕин ахсын, технология нэһилиэнньэттэн олус инники хардыылаата диэн толкуй өссө күүһүрэр. Судургутук быһаардахха, дьон төлөпүөнү, интэриниэти туһанарга бэлэмэ суох. Ол иһин уһун күнү халтай Арассыыйаҕа бобуулаах ситимнэргэ атаараллар, күн аайы түөкүттэргэ киирэн биэрэллэр, куһаҕаны сүһэн ылаллар…

Төрүөтэ тугуй?

Анал үөрэхтээх исписэлиистэр, социологтар, психологтар уопсастыба бу кыһалҕатын төрүөтэ араас буоларын ыйаллар. Бастатан туран, олоҕу араастаан көрүү. Биһиги төрөппүттэрбит букатын атын кэмҥэ олорбуттара, сиэннэр — олох атын. Онон араас кыһалҕалаахтар, араас көрүүлээхтэр. Хас биирдии көлүөнэ бэйэтэ өрө тутар сыаннастаах. Биир кыһалҕаны араас өттүттэн көрөллөр. Аҥаардастыы уопута суох эдэрдэр эбэтэр уруккулуу көрүүлээх саастаахтар сыыһаллар диэн этэр табыллыбат.

Иккиһинэн, кыһалҕа, социальнай-экэнэмиичэскэй кириисис. Кистэл буолбатах, кырдьар саастарыгар быар куустан олоруохтаах, сири-дойдуну кэрийиэхтээх саастаах дьон сиэннэрин көрсөллөр, сорохтор букатын даҕаны биэнсийэлэрин сыыһыттан оҕолоругар үбүнэн-харчынан көмөлөһөллөр, иитэргэ күһэллэллэр. Истэригэр тута сылдьар кыһыыларын-абаларын түгэн көһүннэр эрэ билбэт дьонноругар, уопсастыбаҕа, кыайардыы эдэр дьоҥҥо тоҕо тэбииллэр.

Үсүһүнэн, эдэр дьон саастаах дьону ытыктаабатыттан, кини интэриэһин аахсыбатыттан. Кырдьаҕас дьон үөрэтиитин-такайыытын билиҥҥи ыччат ылыммат, өйдөөбөт. Бэйэтэ сааһырдаҕына, уопутурдаҕына эрэ билэр кыахтаах диэн ыйаллар.

Төрдүһүнэн, технологическай уратылаһыы. “Технологическай өрөбөлүүссүйэ” саҥа сатабыллары киллэрэн, көлүөнэлэр хайдыһыыларын дириҥэтэр. Технология эйгэтигэр улааппыт оҕо аныгы тэрили, платформаны туһанан алтыһар. Саастаах көлүөнэ төттөрүтүн олоҕурбут көрүҥү ордорор, ыччат бу алтыһыытын өйдөөбөт.

Эдэртэн — эйэтин

“Эдэртэн — эйэтин, кырдьаҕастан — сүбэтин” диэн сахаҕа өс хоһооно баар. Бу, баара-суоҕа түөрт тылтан турар этии олус дириҥ өйдөбүллээх. Улуу Өксөкүлээх Өлөксөй өтө көрбүтүнүү, мындыр төрүттэрбит оччолорго эппит этиилэрэ төһө да сүүһүнэн сыллар ааспыттарын иһин, аныгы уопсастыба сыһыанын хайдах баарынан көрдөрөр, билигин даҕаны суолтата сүппэт. Эдэртэн эйэтин ыллахпытына, кырдьаҕастан сүбэтин истээйэллэр… Оҕо олох сиэркилэтэ буоларын умнумуоҕуҥ. Кэлин хаҕыс сыһыан хардата кытаанах буолуон сөп…

ХААРТЫСКАЛАР PXHERE.COM/RU/PHOTO СААЙТАН