Хаһаайыстыбалар  кыһалҕалара – үлэһит тиийбэтэ

Саха төрүт дьарыга сүөһү иитиитэ диир кыахтаахпыт дуо? Кэлиҥҥи кэмҥэ  эдэр дьон тыа сиригэр тахсан сүөһү көрүүлэрэ лаппа аҕыйаата дииллэр. Сорохтор сааһыран кыайбат буолан, сүөһүлэрин, сылгыларын аҕыйаталлар, үгүстэр эһэллэр даҕаны.

Тыа сирин сайдыыта тыа хаһаайыстыбатын кытары ыкса ситимнээх. Дьиэ кыылын-көтөрүн ииппэт буоллахпытына, төһө да аныгылыы оҥоһуулаах уһуйааны, оскуоланы, кулуубу туппуппут үрдүнэн дьону олохсутар уустук буолуо. Сылгыны-сүөһүнү иитии саха омугун төрүт дьарыга диибит эрээри, аныгы үйэҕэ тыа сиригэр олохсуйан, тыа хаһаайыс­тыбатынан дьарыктанар киһи аҕыйах. Үгүспүт киин сиргэ, куоракка талаһар. Ол иһин, үлэһит илии тиийбэт буолан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар тэрилтэлэр араастаан дьону угуйа сатыыллар. Дьиҥэ, аныгы үйэҕэ хотон – бииси­нэс биир көрүҥэ буолуох­таах. Билигин муодунай ааттаах, тыа хаһаайыстыбатын өйүүр  «Агростартап» бырагыраамалар, дьиҥинэн, «аччыгый, орто урбааны уонна биирдиилээн урбаанньыттары өйүүр» национальнай бырайыак чэрчитинэн ыытыллар. Ол аата эмиэ атын урбаанньыттар курдук сыһыан олохтонуохтаах.

Сир – тыын боппуруос

Былырыын тыа хаһаайыс­тыбатын оҥорон таһаарааччыларын сийиэһигэр сылдьан элбэх пиэрмэри да, сала­йааччыны да кытары көрсөн кэпсэппитим. Биһиги сүрүн туруорсуубут, сир боппуруоһа буолар, баһылыктар ону са­­таан туруор­субаттар дииллэр. Ол эрээри итиннэ дьокутааттар үлэлэһиэхтээхтэрэ буолуо. Урукку сокуонунан сир үксэ хаһаайыстыбаларга бэриллэн хаалан, саҥа хаһаайыстыбалары тэринэр эбэтэр кэҥэтинэр киһи сирэ суох буолар түгэнэ элбэх. Сир сокуона дьон туһатыгар оҥоһулуннаҕына эрэ бу кыһалҕа быһаарыллар туруктаах.

Бырабыыталыстыба отчуоттарынан улуустарга тиийдэххэ, сир-уот боппуруоһун туруорсуу сытыытык турар. Кэнники сылларга сири, чугас оттонор ходуһалары биирдиилээн дьон «уһук илин гектарынан» ылан кэбиһэннэр, хаһаайыстыбалар сирдэрэ суоҕа кыһалҕаны үөскэтэр. Маныаха бааһынай хаһаайыстыбалар туттуллар сир анабылынан, хаһаа­йыстыбаннай кинигэнэн, киһи төһө сүөһүлээҕинэн-сылгылааҕынан сир бэриллиэхтээх диэн туруор­саллар.

Үлэһит илии тиийбэт

Хаһаайыстыбаларга үлэһит илии тиийбэтэ эмиэ кыһалҕалаах боппуруос. Саха киһитэ хотоҥҥо үлэлиэн баҕарбат буол­ла, син үлэһит көстөр, ити эрээри бииртэн биир хаһаайыс­тыбаҕа биирдии ый (уһаабыта сыл аҥаара) арыттаах “хаамаа­йылар” кэлэллэр, хата ол оннугар кэлии омуктар үлэлииллэр диэн кэпсэтии кэнники сылларга элбээтэ. Социальнай ситимнэргэ «Ыанньыксыт, хотон үлэһитэ көрдүүбүт. Хамнас ыйын аайы төлөнөр. Киин ититэр ситимнээх дьиэнэн, интэриниэтинэн, үлэ таҥаһынан хааччыйабыт. Баанньык баар. Ынах аппараатынан ыанар, сүөһү дьиэ­ҕэ уулуур тэриллээх. Босхо аһатабыт» онтон да атын араас усулуобуйа тэрийэбит диэн ис хоһоонноох биллэриилэр дөрүн-дөрүн тахсаллар. Пиэрмэрдэр кыһалҕаттан, үлэһит илии тиийбэтиттэн, чахчы үлэтигэр эппиэтинэс­тээх сыһыаннаах киһи ахсаана аҕыйаҕыттан маннык дьаһаллары ылаллар диэн билэр кыыһым этэн турар.

Биир сурук – аймаата

Бу күннэргэ Сунтаардааҕы «Татыйыына» тэрилтэ туһунан суруйбуттара социаль­най ситиминэн тарҕанна. Онно маннык суруллубут: «Мин манна ыанньыксыттыыр буоллум. Ыйга хамнастара 120 тыһыынча. Ынахпын киллэрэн, аһылыгын кутан, синньин сууйан биэрэллэр. Мин доильнай аппарааты кэтэрдэбин эрэ. Үүтэ бэйэтэ сүүрэр. Молоковоз кэлэн илдьэ барар. Тугу да сүкпэппин-көтөхпөппүн даҕаны. Ньирэй көрөөччү эмиэ атын. Аһылыгым бэлэм, таҥаһым бэлэм, дьиэм бэлэм. Үлэлээ эрэ. Ньирэйдэр хотонноро туспа, онно сылаас көрүдүөрүнэн тахсыллар. Ынахтар  доруобуйалара, төһө үүтү биэрэллэрэ уларыйа турар таблицаҕа көрдөрүллэн иһэр. Дьэ, маннык усулуобуйаҕа кимнээх үлэлии сылдьаллара буолуой. Правильно. Омуктар, узбектар дуогабарынан кэлэн үлэлии сылдьаллар. Эрэйи көрө сатаан баран, омуктары аҕалар буолбуттар үһү. Сахалар үлэ­лэлээтэхтэринэ, бастакы абаан­саҕа эрэ диэри үлэлииллэр үһү. Онтон арыгыһыта суохтар хотоҥҥо киирбэттэр».

Социальнай ситим бөлөхтөрүн аайы кырдьык оннук буолуо дуу диэн толкуй бөҕөҕө түстүлэр, бары да хотоҥҥо үлэлии барыах курдук гыннылар. Суруналыыс киһи булан, кэпсэтэн суруй диэн сорудахтаатылар. Хас да күнү быһа эриһэн, «Татыйыына» тэрилтэ салалтатын кытары кэпсэтэ сырыттым. Ол эрээри күттүөннээх эппиэ­ти ылбатым. Арай, тэрилтэ толорооччу дириэктэрэ ханнык даҕаны омук киһитэ ыанньыксыттаабат, сахалар эрэ үлэлииллэр диэн уоскутта. Ол да буоллар, кини омуктар бу тэрилтэҕэ баазаларын хаҥатарга тутууга үлэлэһэллэрин эттэ.

Кыһалҕа кыһарыйдаҕына

Оттон Сунтаар улууһун тыатын хаһаайыстыбатын начаалынньыга Владимир Анисимов үлэһит илии тиийбэтэ биһиги улууспутугар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сытыытык турарын эттэ. Кини «Татыйыына» биллэриитэ маркетинговай хаамыы диэн сыаналыыр. Ханнык баҕарар тэрилтэ дьону тардарыгар дьону угуйар албастардаах дии, син эмиэ ол курдук, кыһалҕаттан итинник дьаһаннахтара.

«Сунтаар улууһугар турук­таах хаһаайыстыбалар элбэхтэр. Холобур, аатыр­быт «Кириэстээх», «Тосхол», «Сырдык аартык» СХПК-лар бааллар. Саҥа «Түмэр Ас», «Маяк» диэн ааттаах хаһаа­йыстыбалар тэриллэн эрэллэр. «Маяк» аатырбыт, киэн туттар киһибит Африканович үлэ­лиир хаһаайыстыбата. «Сырдык аартык» Розалия Иванова өҥөтүнэн сопхуос саҕаттан хаалбыт баазаны сөргүтэн, сайдар. Оттон «Татыйыына» комплекс буолан тирэхтээх. Биһиги бу таһаарыылаах үлэлээх хаһаа­йыстыбаларбытыгар барытыгар, сайыҥҥы өттүгэр сайылыкка оскуолаларын оҕолоро, учууталлар тахсан үлэлэ­һэллэр. Онон урукку үтүө үгэс салҕанар. Мин тыа хаһаайыс­тыбатыгар үлэһити тутарга социальнай бакыаты, биэнсийэҕэ тахсыыны хааччыйыахха дии саныыбын. Сорох кыахтаах хаһаайыстыбалар үлэһиттэригэр соцбакыат төлүүр, ол эрээри үгүстэр итини кыайбаттар. Боростуой дуогабарынан үлэлиир буоланнар, биэнсийэ ааҕыллыбат.

Түмүк оннугар

Хаһаайыстыбалар саамай улахан кыһалҕалара – үлэһит тиийбэтэ буолбут. Төһө да үчүгэй усулуобуйаны оҥор, билиҥҥи ыччаттар сүөһүгэ сыстыбаттар. Ол оннугар кыргыттар тыҥырах, кыламан, уос оҥоро, оттон уолаттар бутиктарга атыыһыттыы барыахтара. Арай, наймылаһан, түптээн үлэлээбэт, биир сиргэ олохсуйбат, эппиккэ дылы, «хаамаа­йылары» эрэ үлэҕэ ылыахха сөп курдук балаһыанньа үөскээбит. Онон «оонньуу-көр» курдук оҥостон кэпсиир омуктарбыт кырдьык кэлэн үлэлээтэхтэринэ, омнуолуур сатаммат курдук буолбут. Ааспыт сылга Дьокуускай куорат таһыгар Птицефабрика оройуонугар омук киһитэ хаһаайыстыба тэринэн, сүөһү, сылгы, ба­­раан, дьиэ кыыла иитэрин истибитим, быйыл ол эҥэр сылдьан көрөн ааспытым. Хата, бостууктара күнүстэри барааннарын, ынахтарын бэркэ маныы сылдьара. Оттон саас Даркылаах кэтэҕинэн сылгы баазатыгар тиийэ сылдьан, узбек киһитэ онно киэҥ-куоҥ сири ылан, ампаар туттан, аҥаар өттүгэр ходуһа оҥостубутун, сорох сиригэр оҕуруот ыһарын истэн-көрөн соһуйбутум. Онон биһиги бэйэбит сатаан тэриммэт уонна төрүт дьарыкпытыттан тэйэн бараммыт, үлэлиэн баҕалаах дьону сүөргүлүүрбүт сыыһа дии саныыбын.