Хайа да кэмҥэ хаан аймахха тардыһыы…

Казахстаан Өрөспүүбүлүкэтигэр Саха сирин күннэригэр саха норуотун ускуустубатын уонна култууратын көрдөрөр “Сокровище Якутии» быыстапка киэҥ хабааннаахтык үлэлээтэ. Ол иһигэр, Саха сирин Худуоһунньуктарын сойууһа тэрийбит, идэлээх худуоһунньуктар уонна аныгы кэм чулуу маастардара: Федор Чээрин (Таатта), Александр Винокуров (Дьокуускай), Мария Аманатова (Нам), Мира Алексеева (Ньурба) уо.д.а. кыттыылаах муус устар 18 –
ыам ыйын 2 күннэригэр диэри турбут быыстапкаҕа норуодунай ускуустуба сүүстэн тахса үлэтэ көрдөрүлүннэ. Быыстапкаҕа 3877 киһи сылдьан көрөн-истэн, киэҥ сэҥээриини ылла.

Бу быыстапкаҕа бэлэмнэнии хаһан-хайдах саҕаламмытын, тэрээһин туһунан Саха сирин норуодунай худуо­һунньуга, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ «Культ коня в культуре народов Евразии» быра­йыак ааптара Анна Николаевна Зверева тус санаатын үллэһиннэ.

Норуоттары ситимнээбит Турсунай Оразбаева

«Киһи орто дойдуга төрөөн кэлэн, наар хаан тардыһар үгэстээх. Мин биһиэ­хэ тылбытынан-өспүтүнэн, тас көрүҥмүтүнэн, төрүт үгэс­тэрбитинэн, айар-тутар үлэбитинэн да майгыннаһар норуоттар олохторун кэрэхсии улааппытым. Кыргызтар «Бастакы учуутал» киинэлэрэ 1960-с сылларга киэҥ экраҥҥа тахсыыта, артыыс­ка Наталья Аринбасарова Саха сиригэр кэлэ сылдьыыта, Чингиз Айтматов айымньылара сахалыы тылбаастаныылара уо.д.а. эдэркээн киһини «Хантан хааннаахпын, кимтэн кииннээхпин» диэн толкуйга түһэрбиттэрэ», – диэн бүгүҥҥү сэһэргэһээччим Астанаҕа ыытыллыбыт быыстапка туһунан кэпсээнин бэрт ыраахтан саҕалаата.

Анна Николаевна бэйэбитигэр майгынныыр тыл­лаах-өстөөх норуоттары чугастык билсэр баҕа санаатын олоххо киллэрэн барбыта. Аан бас­таан Хайалаах Алтайга үс төгүл төхтүрүйэн тиийэ сылдьыыта киниэхэ айан-сырыы киэҥ аартыгын арыйбыта. Алтайтан кэлэн баран суруйбут ыстаты­йатыгар кинилэр биһиги хаан аймахтарбыт буолалларын бэлиэтээбитин Гуманитарнай чинчийии институтун оччотооҕу дириэктэрэ Василий Николаевич Иванов биһирээбититтэн сиэттэрэн, «сөпкө толкуйдуур эбиппин» диэн үөрэ санаабыта.

Киин экспозицияҕа Пазырыкскай булгунньахтан (кургантан) кэлбит «Культ коня» көбүөр ат култууралаах дьон болҕомтотун тарта. Бу үлэ туһунан Василий Иванов: «Бу эн геннэй
памятыҥ. Кээмэйэ, композиционнай быһаарыыта ону кытта тэбис тэҥ кэриэтэ. Ити Алтайга Пазырыкскай булгунньахтан көстүбүт, 5000 сыл анараа өттүгэр оҥоһуллубут бастакы көбүөр. Онно майгынныыр эбит», – диэбитэ.

Анна Зверева Орто Азия норуоттарын, уруккута биир Сэбиэскэй Сойуус иллээх-эйэлээх өрөспүүбүлүкэлэрин, чуолаан казах уонна саха норуот­тарын кытары айар үлэҕэ сибээһи олохтуурга бигэ тирэхтээх далаһаны уурбут киһинэн, бастатан туран, казах норуотун дьиҥнээх патриота Турсунай Оразбаева аатын инники күөҥҥэ тутар.

«Биһиэхэ 1980-с сылларга Турсунай Оразбаева диэн казах бэйиэт кыыһа илэ бэ­­йэтинэн тиийэн кэлбитэ. Уһун дьулугур көнө уҥуохтаах, хара ба­­раан соҕус эрээри, сырдык сэбэрэлээх кыыс олус уратытык тутта-хапта сылдьарыгар, саҥарар саҥатыгар, сиртэн-буор­тан тэйбит курдук ыраас сэбэрэтигэр сөпкө дьүөрэлээн таҥнарын бэлиэтии көрбүтүм, кининэн сирэйдээн айар үлэһит бары өттүнэн кэрэ уобараһа өйбөр хаалан хаалбыта. Биһигини кэлин СӨ норуодунай артыыһа буолбут Анастасия Варламова ситимнээбитэ. Кини биирдэ: «Турсунайдыын Мэҥэ Хаҥаласка тахсан, киниэхэ тыа сирин олоҕун көрдөрүөҕүҥ», – диэбитэ. Оччолорго Төхтүргэ бартыыйынай кэбиниэт сэбиэдиссэйэ Настя сонно тута агитбиригээдэ тэрийэн, отчуттарга соһуччу кэнсиэртээн турабыт. Турсунай домбратын илдьэ сылдьара, Настяны оччолортон да өрө тутар, таптыыр этилэр, ырыаларын толорбута. Мин ыытааччы, оруолугар киирбитим уонна Рафаэль Баҕатаайыскай үгэлэриттэн толорбутум. Үһүөн биир өйдөөх-санаалаах, кэрэхсиирбит-биһириирбит биир буолан, былыр үйэттэн билсэр дьон курдук наһаа үчүгэйдик сылдьыбыппыт.

Турсунай дойдутугар барарыгар миэхэ ытарҕа, мин киниэхэ кыра көбүөр бэлэх­тэспиппит. Ол көбүөрүм оҕотун «Озарение» – «Сарыал» диэн ааттаабытым. Кырдьык айар үлэҕэ саҥа үктэнэн эрэр киһиэхэ туох барыта сандааран кэлбит курдуга. Ити бэлэхпин САССР норуодунай суруйаач­чыта Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллооҥҥо көрдөрбүтүн соһуйбут уонна биһирээбит этэ. Ол кэнниттэн ытыктыыр суруйааччым үлэбэр кэлэ сылдьан билсиһэн баран: «Быыстапкалыыр буоллаххына этээр…» диэн алгыс курдук этэн кэбиспитэ. Кырдьыга да, сотору буолан баран, 1989 сыллаахха ахсынньы аам-­даам тымныытыгар аһыллыбыт быыс­тапкабар күндү ыалдьыт буолан кэлбитэ уонна 2 чааһы быһа сылдьан көрбүтэ. «Бу эн кыбытыылаах аттаран тигиини сөргүтэн тилиннэрэн эрэр эбиккин. Ону уопсастыбаннас уонна туһааннаах тэрилтэлэр өйүөхтэрин наада эбит» диэн суруйан биэрбитин хараҕым харатын курдук харыстаан илдьэ сылдьабын.

Саха норуотун чөмчөкөтө, ырааҕы өтө көрөр, кэрэни кэрэхсиир, сүгүрүйэр Суорун Омоллоон казах кыыһын бэ­­йэтигэр чугаһатан икки но­­руоту холбообута. 1993 сыллаахха төрөөбүт дойдутугар Чимкеҥҥэ Турсынай үбүлүөйүн Казахстан Өрөспүүбүлүкэтин күннэригэр сөп түбэһиннэрэн, улахан киинэ тыйаатырыгар оҥорбуттарыгар тобус- толору киһи мустубута. Саха сириттэн ырыаһыттар Раиса Захарова, Аркадий Алексеев уонна мин тиийэн кыттыбыппыт. Онтон 2008 сыллаахха айар күннэрин саҥа Астана куоракка Бэрэсидьиэн-кииҥҥэ бэ­­лиэтээбэттэрэ. Салгыы Чимкент устуоруйа-кыраайы үөрэтэр түмэлин дириэктэрэ Сара Куандыковна Алибаеваны, Абай национальнай университетын билимҥэ дуоктара Сауле Батталкызы Даутованы кытары доҕордуу билсэн, ыкса сибээс олохтоммута.

Онон, бу сырыыга Казахстааҥҥа барарбытыгар Турсунай дойдута диэн уруккуттан билэр сирбитигэр курдук тиийдибит. Быйыл Казахстааҥҥа Саха сирин күннэригэр Турсунай Ораз­баева туһунан Саха сирин Суруйааччыларын со­­йууһа бэлэмнээбит кинигэтэ бэчээттэнэн тахсыыта уопсай тэрээһин суолтатын өссө үрдэтэн биэрдэ», – диэн Зверева кэпсиир.

Ат симэҕэр сүгүрүйүү

Сибиир, Орто уонна Киин Азия норуоттарын ыраахтан кэлбит дириҥ сибээстэрэ, аан-аймах буолаллара, бастатан туран, ат симэҕэр көстөр.

1989 сыллаахха ыам ыйыгар дойду тэбэр сүрэҕэр Москваҕа «ССРС 100 маастара» улахан быыстапка буолбута. Быыстапкаҕа Саха сириттэн ыҥырыллан тиийбит Анна Звереваны уонна тэри­йэр кэмитиэт бэрэссэдээ­тэлэ Владимир Николаевич Соловьевы Киин тэлэбиидэнньэҕэ ыҥыран уһулбуттара.

«Манна Киргизия, Казахстаан, Туркмения, Азербайджаан, Калмыкия, Бурятия уо.д.а. дойдулар бэ­­рэстэбиитэллэрэ тута уопсай тылы булбуппут уонна доҕордоһо охсубуппут. Билигин санаа­тахпына, баҕар, миигин тэлэбиисэргэ көрөн баран, биһиги курдук дьүһүннээх киһи таҕыста диэн наһаа үөрбүттэрэ эбитэ буолуо. Киргизияттан ат тэрилин оҥорууга биллэр маастар Жылкычи Шершенбиевы кытары күн бүгүҥҥэ диэри үлэбитин-хамнаспытын, айар үлэбитин билсэ, сибээстэһэ олоробут. Хаһан эрэ холбоһуктаах быыс­тапканы оҥорбут киһи диэн баҕа санаалаахпыт.

Мин ити кэмҥэ Култуура министиэристибэтин методическэй киинигэр тэри­йэр отделга үлэлиирим. Норуот прикладной ускуустубатын Бүтүн Сойуустааҕы түмэлин дириэктэрин кытары билсэр буоламмын киниэхэ киирэн: «Норуоттары ситимниир аппытыгар сыһыаннаах быыстапка оҥоруохха наада эбит», – диэн этии киллэрбитим.

Онон итинник эрдэттэн саҕаламмыт бэлиэ түгэннэр хаан уруу норуоттары ситимнээн, сомоҕо­лоон, биир тэтимҥэ киллэрэн, «Культ коня в культуре народов Евразии» быыстапка тэриллэн, сити­һиилээхтик ааста. Дойдулар икки ардыларыгар, кинилэр дьоннорун-сэргэлэрин ортолоругар сылаас, истиҥ сыһыан үөскээтэҕинэ, ол хардарыта сыһыан сайдыытыгар олук уурар», – диэн Анна Николаевна этэрэ оруннаах.

Норуоту өрө көтөҕөр быыстапкаҕа

Анна Зверева:

– Астана куоракка «Культ коня в культуре народов Евразии» быыстапкаҕа ат симэҕин кэмпилиэгин арааһа, Хаҥаластан Дарья Константинова, Евдокия Антипина (кыбытыылаах), Мииринэйтэн Раиса Алексеева, Ульяна Миронова (оһуор), Намнааҕы педагогическай училищеттан уһуйааччы Мария Рехлясова үөрэнээччилэрин (кыл) үлэлэринэн, Култуура уонна ускуустуба Арктикатааҕы институтуттан ювелир Никита Васильев үөрэнээччилэрэ, Дьокуускайдааҕы индустриальнай-педагогическай кэл­лиэстэн Матрена Захарова эдэр ыччат аныгы муодатын үс кэллиэксийэтинэн кытыннылар… Ханнык баҕарар быыстапкаҕа биһиги үүнэр көлүөнэни иитэн таһаарарбытын, үтүө үгэстэр, үөрүйэхтэр салҕаналларын, сайдалларын туоһулуур бастыҥ холобурдары көрдөрүөхтээхпит, утум салҕанар кэскилин итэҕэтиэхтээхпит.

Биһиги олохпутугар умнуллубат түгэнинэн буоллулар:

– Казахстаан Өрөспүү­бүлүкэтин Национальнай мусуо­йун Экскурсионнай үлэҕэ, мусуойга үөрэхтээһин уонна экспозиционнай тэрээһиҥҥэ салаатын салайааччыта Жанар Сагимбаевна Беисова быһаччы тэрийиитинэн, уопут атас­таһыытын бэрээдэгинэн 40 оҕоҕо «сахалыы кыбытыы» тигиигэ маастар-кылаас;

– «Саха омук таҥнар таҥаһа (ХVIII –ХХI) үйэлэргэ»;

– 1946 с. Иркутскайдааҕы документальнай киинэ устуу­дьуйа ыһыах туһунан устубут уонна Норуоттар икки ардыларынааҕы «Душа России» бэстибээл 2017 с. устубут «Иистэнньэҥнэр ыһыахтара» киинэлэрин көрдөрбүппүт улахан сэҥээриини ылла.

– Ону сэргэ туора киһи мээнэ киирбэт Рестав­рациялыыр мастарыскыайдар исписэлиистэригэр пуон­да эспэнээттэрин чөлүгэр түһэрэр үлэҕэ уопуппутун үллэһиннибит. Казахстаан биллии­лээх композитора, Тулеген Мухамеджанов кэргэнэ, Казахстаан уонна Татарстан Өрөспүүбүлүкэлэрин норуо­дунай артыыһа Нуржамал Усенбаева айар киэһэлэригэр күндү ыалдьыт буолан ыҥырыллыыбыт – бу барыта истиҥ, доҕордуу сыһыан олохтонуутун туоһутунан буол­ла. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, домбраҕа ырыалаах-тойуктаах, үҥкүү доҕуһуоллаах холбоһуктаах тэрээһини биһиги оһуокайбыт ситэрэн биэрдэ. Бу барыбыт сүргэбитин көтөхтө. Доҕотторбут «Саха сирин көрөр баҕабыт улахан, эһиги ураты дойдугутугар көрсүөххэ диэри!» – диэн ил-эйэ салгыы сайдарыгар эрэллээх араҕыс­тыбыт.

Ювелирнай оҥоһуктартан ураты, ордук таҥаһы-сабы харайыыга улахан кыһалҕа баар. Таҥас, түүлээх эргэрэр, соролуур, инньэ гынан хайдах да уурбут иһин, син биир бастакы көрүҥүн сүтэрэр. Онон, уус-уран оҥоһуктарбытын хайдах харыстаан, кэлэр көлүөнэҕэ көрдөрүөхпүтүн сөбүй? Дьэ, итиниэхэ биһиги үлэбитин көрөн баран: «Эһиги саамай сөптөөх суолу тутуспут эбиккит, итинник идентичнай реконструкциялары оҥоруохха наада эбит. Эһиги быыстапкаҕыт саха норуотун култууратын, төрүт ускуустубатын толору көрдөрөр», – диэн сөхпүттэрин кистээбэтилэр, улаханнык сыаналаатылар.

«Саха сирин күндү баайа» быыстапкаҕа Кытайтан, Пакистаантан, Узбекистаантан уо.д.а. сырыттылар. Билиэттэн киирбит харчы түмэлгэ хаалар буолан, үлэһиттэр наһаа астыннылар, элбэх дьону хабар үлэ кинилэргэ эмиэ наада буоллаҕа.

Быыстапкаҕа кыттыбыт да, кыттыбатах да иистэнньэҥнэрим, маастардарым туһунан эттэхпинэ, саха омуга кинилэр курдук далбар хотуттартан тутуллан олорор. Тоҕо диэтэххэ, нэһилиэктэригэр наһаа көхтөөхтөр, билиэхтэрин-көрүөхтэрин баҕараллар, дьон кинилэри батыһар. 82 саас­таах, «Эркээни эдэр сааһа» үҥкүү ансаамбылын сала­йааччыта Василиса Егоровна Романовна сылдьыста. Кини хас тэрээһиммит аайы эҕэрдэ үҥкүүтүн толорон, казахтар эдэр тэтимин ыһыктыбакка сылдьар үҥкүүһүккэ сүгүрүйдүлэр, ытыктыы көрдүлэр.

Уопсайынан, ханнык баҕарар быыстапкаҕа норуоту улуутутан, өрө көтөҕөн, култуурунай үгэстэригэр олоҕурбут туругу арыйар таһымнаах үлэлэр көрдөрүллүөхтээхтэр.

Казахстааҥҥа буолбут тэрээһиннэринэн эрэ муҥурдаммакка, «Культ коня в культуре народов Евразии» быыс­тапка Бүтүн Арассыыйатааҕы пуорум чэрчитинэн Москваҕа ВДНХ айана салҕаныаҕа. Былаан быһыытынан, сүрүн исписэлиистэри, учуонайдары уонна интэриэстээх дьону түмэн үөрүйэҕи уонна би­лиини атастаһарга анал­лаах билим кэмпириэнси­йэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтин тэрийиитинэн ыытыллыахтаах.

Хаартыскалар А.Зверева тус архыыптарыттан