Хайдах олордуҥ, Крым?

Быйыл кулун тутарга Крым Өрөспүүбүлүкэтэ уонна Севастополь куорат Арассыыйа састаабыгар киирбиттэрэ уон сыла буолбута. Севастополь Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн Дьоруой куорат аатын сүгэр, Дьокуускайы кытары бииргэ үлэлэһэр доҕордуу куорат. Крым – Арассыыйа Хара муоратыгар биир сүрүн оруолу ылар тумул арыы. Быйыл балаҕан ыйыгар олохтоохтор өрөспүүбүлүкэлэрин баһылыгын талыахтаахтар. Онон маны барытын түмэ тардан бүгүҥҥү нүөмэргэ Крым билиҥҥи олоҕун туһунан суруйуохпун баҕарабын.

Севастополь уонна Дьокуускай

Дьокуускайга Севасто­польская уулусса баарын бары билэр буолуохтааххыт. Бу уулусса тоҕо Севастополь куорат аатын сүктэ? Дьокуускай Севастополь куораты кытары өссө XIX үйэттэн силис-мутук тардар. 1853-1856 сыллардаахха буолбут Крым сэрии­тигэр Саха сирин пуолката Малахов булгунньаҕар 349 күн устата Севастополь оборуонатыгар сыппыта. Пуолка сэрии кэмигэр 1800-тэн тахса саллаатын сүтэрбитэ. Саллааттар көмүс уҥуохтарын Севастополь уопсай кылабыыһатыгар “Сахалар сатыы пуолкалара” диэн суруктаах көмпүттэрэ. Севастопольга сэрии кэнниттэн Нахимов оройуонугар биир уулуссаны Якутская диэн аат­таабыттара. Кэлин 2014 сыллаах­ха уопсастыбаннас туруорсан, Дьокуускайга Севастополь аатынан уулусса баар буолбута.

Итини таһынан, саха саллааттара Аҕа дойду сэриитин кэмигэр Севастополь куораты көмүскээһиҥҥэ кыттыбыттара. Ол иһигэр норуодунай суру­йааччы Николай Лугинов таайа. Бу туһунан кини нуучча бэйиэтэ Юрий Кузнецов олоҕор сыһыаран кэпсээбитэ баар. Кэлин бу саллааттар тустарынан 2016 сыллаахха “Саха сирин байыастара Крым сэрии­тигэр” диэн кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыта.

2014 сыллаахха оччолорго Дьокуускай куорат баһылыга Айсен Николаев уонна Севастополь баһылыга Сергей Меняйло бииргэ үлэлэһэргэ дуогабарга илии баттаспыттара. Кэлин 2021 сыллаахха Айсен Сергеевич Петербурдааҕы экэниэмикэ пуорумугар Крым Өрөспүүбүлүкэтин салайааччытын Сергей Аксеновы кытары дуогабардаспыта. Онон Крым уонна Саха сирэ бииргэ үлэлэһиилэригэр олук ууруллубута.

Итинник киирии тыллаан туран мантан салгыы өрөспүүбүлүкэҕэ бу уонча сыл иһигэр туох уларыйыы киирбитин ылан көрүөххэ.

Социальнай эбийиэктэр саҥардыллыбыттар

2014 сылтан Крым Арассыыйа састаабыгар кии­риэ­ҕиттэн өрөспүүбүлүкэ олоҕун-дьаһаҕын интэриэ­һиргээн кэтээн көрөбүн. Бу уонча сыл иһигэр социальнай тутуулар тиһигин быспакка бардылар. Мин көрдөхпүнэ, Арассыыйа салалтата биир бастакынан суол-иис, тырааныспар боппуруоһун быһаарда. Билэргит курдук, 2018 сыллаахха Керчь силбэһиитинэн Крым муостата тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Ити сыл Симферопольга улахан аэропорт тутуллубута. Бу аэропорт 2022 сылтан Крым Өрөспүүбүлүкэтигэр уонна Севастопольга байыаннай балаһыанньа биллэрил­лиэҕиттэн сабыллан турар. Онон билигин сырыы Керчь силбэһиитинэн эрэ баар. Манан туһанан муостаҕа иккитэ саба түһэ сырыттылар. Ол эрээри муостаны кылгас кэм иһигэр өрөмүөннээн, билигин массыынанан да, буойаһынан да сырыы баар.

Итини таһынан, Таврида диэн Керчь куораттан Севас­топольга диэри тиийэр улахан трасса тутуллан бүттэ. Мантан салгыы өссө Симферопольтан Евпаторияҕа диэри суол оҥоһуллуохтаах. Уонча сыллааҕыта Крымҥа бара сырыттахпына куораттар уулуссалара олус эргэ буоллаҕына, билигин саҥардыллан сырдаабыттара киһи хараҕар тута быраҕыллар буолбут.

Арассыыйа атын эрэ­ги­йиэннэрин курдук Крымҥа саҥа оскуолалар, оҕо саадтара, балыыһалар тутуллан үлэҕэ киирэ тураллар эбит. 2020 сыллаахха Симферопольга Сэбиэскэй Сойуус биир бастыҥ бырааһа Николай Семашко аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа аһыллыбыта. Билигин Евпаторияҕа мэдиссиинэ улахан киинэ былааннанан турар. Ону таһынан, муора кытылыгар турар куораттарга эмтэнэр кииннэр саҥардыллыахтаахтар.

Култуура, тыл уонна сибээс

Крым Өрөспүүбүлүкэтигэр үс судаарыстыбаннай тыл­лаахтар: нуучча, Украина уонна крым-татаардарын тыллара. Өскөтүн урукку сылларга крым-татаар тыла оскуолаҕа эбии үөрэх эрэ быһыытынан үөрэтиллэр эбит  буоллаҕына, билигин оскуолаларга биридимиэт быһыытынан киирбит. Ону сэргэ олохтоохтор крым-татаар тылынан суру­наал, хаһыат тахса турарын, тэлэбиидэнньэ баарын этэллэр.

Крым тумул арыы устуо­руйа, култуура өттүнэн олус баай. Манна култуура нэһи­лиэстибэтэ буол­бут үгүс өйдөбүнньүк баар. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн олору саҥардыыга сылын аайы үбүлээһин көрүллэр эбит. Быйыл – алта миллиард сол­куобай.

Аны сибээс туһунан эттэххэ, аҕыйах сыллааҕыта МТС, Билайн, Мегафон Крымҥа үлэлээбэт буоллахтарына, билигин бу оператордары туттуохха сөп. Ол эрээри, Крымҥа “Волна” уонна “Win” диэн икки олохтоох суотабай оператордаахтар.

Былырыыҥҥыттан Крымҥа “Сбербаан” филиаллара аһылланнар, тумул арыы олох­тоохторо Арассыыйа сүрүн баанынан туһанар кыахтаннылар. Ону таһынан “Тинькофф”, “ПСБ” курдук дьон сэҥээриитин ылбыт бааннар үлэлэрин саҕалаабыттара. Быйылгыттан өссө олохтоох “РНКБ” баан иһинэн “ВТБ” баан ипотека биэриитин олохтоото. Онон Крым олохтоохторо уонча сылы быһа кэтэспит бааннара былырыыҥҥыттан үлэлээн саҕалаатылар.

Үлэ бырааһынньыга уонна Кыайыы күнэ

2021 сыллаахха Севас­топольга Кыайыы күнүгэр сылдьан турабын. Манна Арассыыйа Хара муора­тааҕы флота баар, онон бэйэтэ да байыаннай куорат буолан манна Кыайыы күнэ олус уратытык ааһар эбит. Хайа уонна Севастополь, үөһээ этэн аһарбытым курдук, Дьоруой куорат аатын сүгэрэ да киһиэхэ ураты тыыны иҥэрэр. Тус бэйэм Крым хас биирдии олохтооҕо Аҕа дойду сэриитин буойуттарын, манна анаммыт өйдөбүнньүктэри олус ытыктыыр, онно харыстабыллаахтык сыһыаннаһар эбит диэн көрбүтүм.

Аан дойду үрдүнэн бүрүүкээбит хамсык кэмигэр Алушта куорат биир кырдьаҕас таксыыһа биһигини аэропортка илдьэ баран иһэн: “Крым олохтоохторо олус элбэҕи көрбүппүт, маны да аһарыахпыт”, – диэн муос-таас курдук этэн кэбиспитин билиҥҥэ диэри саныыбын.

Быйыл Крым Өрөспүүбү­лүкэтигэр уонна Севастопольга Үлэ бырааһынньыгар уонна Кыайыы күнүгэр туһуламмыт параадтар ыытыллыбаттарын туһунан Сергей Аксенов бэ­­йэтин “Телеграмм” канаалыгар иһитиннэрэн турар. Төһө да билигин Крым иннэ-бүр­гэс үрдүгэр олордор, тумул арыы аан дойдуга биир иллээх дьиэ кэргэн курдук үүнэ, сайда турар Арассыыйа эрэгийиэнэ буоларын дакаастаата.