Хайдах уодьуганныыбыт…

Сотору-сотору социальнай ситимнэргэ сурулларынан, дьон да кэпсэтэринэн, түөкүттэр угаайыларыгар киирэн биэрээччи элбиир. Онон нэһилиэнньэни хайдах гынан кинилэртэн көмүскүүбүт, үктэтиигэ киирэн биэрбэттэрин курдук өйдөтөбүт диэн сытыы боппуруоска туһааннаах тэрилтэлэр эмиэ төбөлөрүн сынньаллар.

 СӨ Үбүн министиэристибэтэ иилээн-саҕалаан үлэлэтиэ

Быйыл дойдуга үбү-харчыны сөпкө туттууну сайыннарыы саҥа таһымҥа таҕыста.  Ол курдук 2024 сылтан 2030 сылга диэри үбү-харчыны сөпкө туттууга уонна  үп-харчы култууратын оҥостууга саҥа федеральнай стратегия үлэлээн эрэр. Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр “2024-2027 сылларга СӨ нэһилиэн­ньэтэ үбү-харчыны сөпкө туттар билии­тин үрдэтии” диэн эрэгийиэннээҕи бырагыраама ылылынна. Маны СӨ Үпкэ министиэристибэтэ иилээн-саҕа­лаан үлэлэтиэ. Соторутааҕыта СӨ Үбүн министиэ­ристибэтигэр нэһилиэнньэни харчы түөкүннэриттэн сэрэтэр уонна үбү-харчыны сөпкө туттууну үрдэтэр сүбэ мунньах буолбута.

– Тэйиччиттэн түөкүннээһин бүгүн СӨ Бырабыы­талыстыбатын ура­ты бол­ҕом­тотугар сылдьар. Коор­ди­на­ционнай сэбиэт мунньаҕын түмүгүнэн СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэс­сэ­­дээтэлэ Кирилл Бычков харчыны түөкүннээччилэртэн сэрэтэр үлэни күүскэ ыытарбытын соруйда, – диэн үп миниистирин солбуйааччы Анна Алексеева үөһэ араҥаҕа туох үлэ бара турарын иһитиннэрдэ. – Билигин 2024 сылга тэйиччиттэн түөкүннээһини утары ыытыллар тэрээһиннэр былааннара бигэргэнэн,  бу сыл түмүктэниэр диэри түөкүттэртэн сэрэтэр, сырдатар-быһаарар үлэлэри Саха сиринээҕи Ис Дьыала министиэристибэтин уонна Национальнай бааны кытта бииргэ нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар ыыта сылдьабыт.

Дьэ итинник үөһэттэн аллараа­ҕа диэри нэһилиэнньэ бары араҥата ылыс­таҕына, туһааннаах тэрилтэлэр бииргэ үлэлээтэхтэринэ түөкүттэргэ туох эрэ боччумнаах харда оҥоһул­луон сөп. Итиннэ бастатан туран, нэһилиэн­ньэ үбү-харчыны сөпкө туттар билии­лээх буолуохтаах.

Арассыыйа баана тургутук оҥордо

Бу “Киберпрофи” диэн 5 мүнүүтэттэн уһуна суох хайа баҕарар саастаах дьоҥҥо аналлаах тургутук. Бу тургутук харчыны сатаан туттарга, сөптөөх быһаарыныыны ылынарга көмөлөһөр, араас түгэннэртэн сатаан тахсарга үөрэтэр. Бу тургутугу оҥорон, киһи бэйэтин киберграмотноһын таһымын бэрэбиэркэлэнэр итиэннэ билиитин таһымынан сүбэлээх бэйэтин КиберМэтириэтин бэлэх ылар. https://forms.yandex.ru/u/6628a73073cee704435baf95/ диэн  сигэнэн киирэн, төһөнөн элбэх киһи кыттар, соччонон бэйэтин да, чугас дьонун да түөкүннэртэн харыстыа диэн бырайыак кыттыылаахтара ыҥыраллар.

Биһиги эрэгийиэммитигэр балаһыанньа хайдаҕый?

Хомойуох иһин, диирбитигэр тиийэбит, биһиги эрэгийиэммитин түөкүттэр атаакалыыллара тохтообот. Оччо айы­лаах баайбыт эбитэ дуу диэххэ айы­лаах.

Түөкүттэр буулуур сирдэринэн ордук Дьокуускай (1711 түбэлтэ), Нерюнгри (267), Мииринэй (241), Алдан (161) уонна Ленскэй (111), Хаҥалас (58), Өлүөхүмэ (43), Мэҥэ Хаҥалас (38), Өймөкөөн (25), Нам (34) оройуоннар буолаллар.

Быйыл алта ый иһигэр түөкүттэр Саха сирин олохтоохторуттан 518 мөл. тахса солк. уордулар. Бу кэм иһигэр 1370 тэйиччиттэн түөкүннээһин уонна баан каартатыттан харчы устуута бэлиэтэннэ.

Кимнээх ордук эмсэҕэлииллэр?

Үлэлээх дьон – 44,3 %, биэнсийэлээхтэр – 18,28 %, бастайааннай үлэлтэ суох дьон – 16,44 %, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай сулууспа­лаахтар – 8,2 %; урбаанньыттар – 3,99 %; бэйэ дьарык­таахтар – 1,05 %; социаль­най бөлөхтөр – 7,74 %; араас үөрэх тэрилтэлэригэр үөрэнээччилэр – 5,6 %; инбэлиит­тэр – 0,75 %, оҕолорун көрөн олорооччулар – 1,39 %.

Онон дойду да, эрэгийиэн да үрдүк таһымыгар бу кыһалҕаны кытта ылсыбыттара үчүгэй, ол эрээри нэһилиэнньэ түөкүттэри утары ыытыллар сэрэтиилэри долоҕойугар хатаан, киирэн биэрбэт туһугар кыһаллара наада.

Бааннар эппиэтинэстэрин үрдэтиэхтэрэ

Антон Коноплев, Нацио­нальнай баан Саха сиринээҕи – Арассыыйа баанын салаатын управляющайа:

– Бу дьыл от ыйын 25 күнүттэн «О внесении изменений в Федеральный закон «О нацио­нальной платежной системе» диэн 369-ФЗ №-дээх федеральнай сокуон күүһүгэр киириэхтээх. Бу сокуон дьону кибертүөкүттэртэн харыстыырын тэҥэ бааннар үбү-харчыны ыыталларыгар эппиэтинэстэрин үрдэтиэ.

Саҥа сокуон сүрүн мэхэньиисимнэрэ:

– Икки күннээх “сойутуу”;

– Тэйиччиттэн харчыны ку­маа­ҕынан устан ылыы хааччахтанар;

Баан килийиэҥҥэ харчынан толуйуута (возмещение банками денежных средств клиенту).

Ол эбэтэр бааннар мантан антах килийиэн кирэдьиит көрдүү кэллэҕинэ, ымпыгар-чымпыгар тиийэ бэрэбиэркэлиэхтээхтэр. Ону тэҥэ ыраахтан олорон, харчыны устан ылааччыларга хааччах көһүннэ. Киин баан түөкүннэргэ түбэспит счеттар тустарынан иһитиннэриитин туппут тэрилтэлэр, дьоҥҥо кирэдьиит харчытын биэрэллэригэр бу сибидиэнньэни учуоттуохтара. Өскөтө дааннайдар баазаларыгар саарбах счет баар буоллаҕына, кирэ­дьиит биэрэр тэрилтэлэр онно харчыны ыыталларын хааччахтыахтара.

Өскөтө бу тэрилтэлэр кили­йиэн түөкүн сабыдыалыгар сылдьар диэн бэлиэтии көрдөхтөрүнэ, киниэхэ ыытыллыахтаах харчыны икки суукка устатыгар тохтотуохтара. Ити “сойутар кэм” диэн ааттанар. Бу аата киһи өйүн-тө­­йүн тутан, сыыһан эрэрин билинэн, бааҥҥа тиийэн харчы ыытарын тохтоторугар бириэмэ бэриллэр. Оттон гражданин икки күн да кэнниттэн кэлэн, харчы ыытарын модьуйар буоллаҕына, бааннар толороллоругар тиийэллэр. Маннык түгэҥҥэ баан бэйэтиттэн эппиэтинэһи уһулар. Оттон “со­­йутар кэми” аахсыбакка ыыппыт буол­лаҕына, эппиэтинэһи сүгэр. Бу икки хонуктаах “сойутар кэм” түөкүттэргэ харчы харыыта суох бара турарын тохтотуо диэн эрэнэбит.