Киһи ийэ тылыттан тыын ылар

Быраас, уопсастыбанньык, өрөспүүбүлүкэҕэ Тылы сайыннарар сүбэ чилиэнэ, Биики халандаары сүрүннээччи Николай Павлов-Халан Урубиики онлайн энциклопедия, саха тылын билиҥҥи туругар дьон сыһыанын, үгүс саханы долгутар боппуруостар тула санаатын үллэстэн ааста.

УРУБИИКИ — саҥа энциклопедия

— Николай Николаевич, УРУБИИКИ диэн Бикипиэдьийэҕэ маарынныыр, сахалыы ситимнээх энциклопедия баар эбит. Бу соччо киэҥник биллэ-көстө илик ситим туһунан сырдатарыҥ буоллар.

— УРУБИИКИ Бикипиэдьийэ курдук сахалыы уонна Арассыыйа уонтан тахса тылынан, ол иһигэр нууччалыы 2023 сыл сэтинньититтэн үлэлиир онлайн энциклопедия буолар. Бикипиэдьийэ туох баар 17 тыһ. кэриҥэ ыстатыйатын барытын хатылаан ылан салгыы сайдан эрэр. Быраабылата арыый уратылаах. Бастатан туран, ирдэбил быһыытынан сервердэрэ Арассыыйаҕа баар. Иккиһинэн, Арассыыйа аныгы сокуоннарын кэһэр ыстатыйалар суохтар. Биир күүстээх өрүтэ диэн, үрдүк, орто үөрэх кыһаларыгар, оннооҕор оскуолаларга туох даҕаны хааччаҕа суох туһаныллыан сөп. Ону таһынан, сахалыы тылынан өссө биир энциклопедия баар буолла.

Ыстатыйалары син биир баҕалаах дьон суруйаллар, ол гынан баран, эбии эрэдээктэрдэр бааллар. Кинилэр саҥа ыстатыйаны барытын көрөр эбээһинэстээхтэр уонна сокуоҥҥа сөп түбэһэрин, суоҕун сыаналыыллар. Үлэлиир сирдэрэ Москваҕа баар.

УРУБИИКИ сахалыы салаатыгар маҥнай Бикипиэдьийэттэн ылыллыбыт 17 тыһ. ыстатыйа баар эбит буоллаҕына, күн бүгүн 25 тыһ. кэриҥэ ыстатыйалаах.

Аны биир сэҥээриллэрэ диэн, УРУБИИКИ Арассыыйатааҕы Билим академиятын (РАН) учуонайдары кытта үлэни саҕалаата. Ол иитинэн, холобур, Саха сиринээҕи Гуманитарнай чинчийии институтун учуонайдара УРУБИИКИ сахалыы салаатын ыстатыйаларын эспиэр быһыытынан сыаналыыр буолуохтара. Онон ыстатыйалар билимҥэ олоҕуралларыгар, ордук чопчу буолалларыгар эрэнэбит.

УРУБИИКИ кэмиттэн-кэмигэр араас күрэстэри ыытар. Хоппут дьоҥҥо бэрт бириистэрдээхтэр. Соторутааҕыта биэс ыстатыйаны суруйбут киһиэхэ сибиитэрэ (свитшот) ыыталлара. Устудьуоннар, эдэр дьон кыттан, аныгылыы таҥаһы туталлар эбит.

Дьон өйдөөн эрэр

— Төрөөбүт тыл туһугар туруулаһыы кэлин күүһүрдэ. Урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, хамсааһын түмүгэ төһө көстөрүй?

— Уонтан тахса сыл тылы сайыннарар сүбэҕэ үлэлэһэн кэллим. Биир курдук, төһө даҕаны уларыйыы-тэлэрийии киирбитин иһин, ситэриилээх былаас ити кыһалҕаны ордук дириҥник өйдүүр буолла. Сүүрбэччэ сыллааҕыта дьон: “Мин бэҕэһээ сахалыы саҥарарым, бүгүн оҕолорум сахалыы саҥараллар, сарсын даҕаны саҥарбат буолан хаалыам суоҕа. Хайдах буоллугут?” — диирэ, кэхтии баран эрэрин көрбөт этэ. Биирдиилээн эрэ, идэлээх дьон бэлиэтии көрөн, биһиги аҕыйах ахсааннаах омуктар дьылҕаларын киэптэрин кэтиэхпитин сөп диэн дьиксинэрэ. Билигин баар кыһалҕаны дьон көрөн, тылбыт эмсэҕэлээн эрэр диэн өйдөөн, тойоҥҥо-хотуҥҥа тириэрдэр кыахтанна. Ону салалта истэр, болҕомтоҕо ылар. Ол гынан баран, уопсай аан дойдуга да, Саха сиригэр даҕаны баар хамсааһын аҕыйах ахсааннаах норуоттары симэлитиигэ иэҕэ турар. Туох да дьаһалы ылбыппыт, үлэни ыыппыппыт иһин, ыччат бэйэтин үгэһиттэн, тылыттан тэйэр. Бу аан дойдуга баар көстүү.

Хамсааһын барар эрээри, сахалар ахсаан өттүнэн аҕыйахпыт таһынан, үп-харчы кырыымчык. Ол иһин биһиги билигин үксүн судаарыстыбаҕа сэлээннээн сылдьабыт. Дьон тойон-хотун оҥоруохтаах, оскуола үөрэтиэхтээх, уһуйаан иитиэхтээх диэн баран сылдьар курдук. Аны омукпут ахсаана аҕыйаҕын быһыытынан, хамсаннахпытына табыллыыһы диэн өйдүүр дьон бырыһыана, үбүнэн-харчынан, күүстэрин-уохтарын ууран өйүүр дьон эмиэ аҕыйах. Ол иһин элбэх ахсааннаах омуктар курдук көннөрү дьон тоҕо түһэн үбүлүүр кыахпыт суох. Онон биһиэхэ судаарыстыба үбүлээһинэ улахан оруолу оонньуур. Үһүс үбүлүүр күүс — урбаан өйүөн сөп этэ да, олус күүскэ сайдыбатах, атаҕар улаханнык тура илик.

Тиэрмин хамыыһыйата 

— Тиэрмин хамыыһыйатын үлэтэ хайдаҕый?

— Дьиҥэр, тиэрмин хамыыһыйатын тэрийэ сатаабыппыт быданнаата. Ил Дархан, Бырабыыталыстыба өйөөн, иллэрээ сылтан тиэрмин хамыыһыйата тэриллибитэ. Мин санаабар, хамыыһыйа хоннохтоохтук үлэлиир. Биллэн турар, сорохтор ый аайы сүүстүү, тыһыынчалыы тиэрмини киллэрэн испэттэр диэн кириитикэлииллэр. Ол эрээри, биһиги кылгас кэм иһигэр олус элбэх тылы киллэрэн, нэһилиэнньэни “чачатыахпытын” сөп. Кырдьаҕас дьон үөрүйэхтэриттэн аккаастана охсоллоро уустук. Сөбүлэспэт утарсар дьон ахсаана олус элбээн хааллаҕына, ити туһалаах үлэбит халтайга хаалар кутталлаах. Атын омуктарга ити курдук соччото суох холобурдар элбэхтэр. Биһиги кинилэр алҕастарын хатылаабакка, орто суолу тутуһан, кэмин көрөн, тоҕоостоох түгэннэригэр сөп түбэһиннэрэн, эйгэлэринэн наардаан тиһиктээхтик үлэлиэхтээхпит. Билигин успуорт суруналыыстара, уопсастыбанньык Владислав Коротовтаах көҕүлээһиннэринэн, ыытыллаары турар “Манчаары оонньууларынан” ситимнээн, кыралаан күрэс (успуорт) тиэрминнэрин сахатытыыга күүстээх үлэ бара турар. Ити курдук, ханнык баҕарар эйгэҕэ үлэ сыыйа барыахтаах, эйгэлээх, идэлээх дьону онно хайаан даҕаны кыттыһыннарыахтаахпыт.

Омук тылын-өһүн туттуу

— Арассыыйаҕа омук тылларын киэҥ эйгэҕэ туттар бобуллар эҥин диэн баара да, мин көрдөхпүнэ, ити букатын үлэлээбэт быһыылаах. Иккис курдук, көмпүүтэргэ сыһыаннаах тыллары сахатытар, маҕаһыыннар ааттарын сахалыы суруйар төһө көдьүүстээх буолуой?

— Биллэн турар, көдьүүстээх. Тоҕо диэтэххэ, биһиги холонон көрөн, сахатытан, тылбытын имитэн-хомутан бэйэбитин, тылбытын, эйгэни тургутан көрөбүт. Төһө эрэ бырыһыана олоххо киирэн хаалыан сөп. Ити холобурун биһиги Алтан Сарын, Күндэ, Ойуунускай киллэртээбит саҥа тылларынан көрөбүт. Кинилэр сахатыппыт, айбыт тыллара олоххо олоччу киирбэтэҕин да иһин, аҕыйах бырыһыанын күн бүгүн тутта сылдьабыт. Кинилэр курдук үлэлээн, сүүс тылы сахатыппыппытыттан сүүрбэтэ да киирдэҕинэ, саха тылыгар туһалаах, эмтээх буолуоҕа.

Биһиги ыччакка өйдөтүөх тустаахпыт, тыл кэпсэтэр, алтыһар, билии эрэ иҥэринэр ньыма буолбатаҕын, ону таһынан, уратытык толкуйдуур кыаҕы биэрэрин. Сахалыы билэр киһи  арыый атыннык толкуйдуур. Ол биһиги күрэстэһэр кыахпытын үрдэтэр. Атын омуктар биир эрэ тылынан, холобур, нуччалыы дуу, ааҥыллыы дуу толкуйдуулларын быһыытынан, биир эрэ хайысханы көрүөхтэрин сөп. Онтон сахалыы эбэтэр эбээннии толкуйдуур киһи арыый атыннык көрөн, туох эрэ саҥаны, уратыны айан кэбиһиэн, бу, киһи аймахха бүттүүнүгэр улахан туһаны аҕалыан сөп. Бу билиҥҥи курдук күрэстэһии күүһүрэн турар кэмигэр, ыччат ийэ тылын билиитэ киниэхэ төһүү буолуон сөп. Ыччаппытыгар ити санааны иҥэрдэхпитинэ, саха тыла тус бэйэтигэр чахчы туһалааҕын, атын омуктартан биир үктэл үөһэ турарын өйдөөтөҕүнэ, саха тылын бэйэтэ да билэргэ дьулуһуоҕа, оҕотугар даҕаны үөрэтиэҕэ.

Оттон эн ыйытыыгар хоруйдаатахха, ааҥыл тыла туттулларын бобор соччо туһата суоҕа буолуо. Биир бэйэм хааччаҕы биһирээбэппин. Дьону ыстарааптаабакка, туһалааҕын өйдөтөн, сүбэлээн, итэҕэтэн сайыннарар ордук көдьүүстээх. Саха сиригэр икки судаарыстыбаннай тыллаахпыт. Холобур, маҕаһыын аатыгар-суолугар нууччалыы-сахалыы иккиэн тэҥҥэ туттуллаллара табыгастаах. Оччотугар оҕо мин тылым нуучча тылын кытта тэҥҥэ туттуллар эбит диэн өйдүөҕэ, тылын ытыктыыр буолуоҕа.

Урбаанньыттары эмиэ өйдүөххэ сөп, дьон болҕомтотун тардар инниттэн омук тылынан суруйаллар. Урбаанньыт харчыны батыһар. Дьиҥэр, угуйукка сахалыы тыл баара — биһиги ситиһиибит. Сорохтор итини таба өйдөөн, харчы төлөөн туран сахалыы угуйук оҥорторон, тэлээбиисэргэ, араадьыйаҕа, хаһыакка таһаартараллар. Сахалыы тыллаах атыылаһааччы ону болҕомтоҕо ыларын, урбаанньыт киниэхэ барыстааҕын билэр.

Туруктара мөлтөөбүт өрөспүүбүлүкэлэри көрдөххө, угуйуктара барыта нууччалыы тылынан тахсар. Бэйэлэрин тылларынан угуйук дьону сэҥээрпэт, тарпат. Оттон биһиэхэ сахалыы угуйук баара, үлэлиирэ – бу биһиги омукпут бүттүүнүн ситиһиитэ, мин итинэн мэлдьи киэн туттабын. Ыччат омук тылын сэргиирин быһыытынан, урбаанньыт ол суолу батыһар. Ол иһин быраас киһи быһыытынан, мин итини санааны уларытыы курдук буолбакка, көннөрү сибики (симптом) эрэ быһыытынан көрөбүн.

— Ол гынан баран, ыччаппыт саха тылын сэргээбэт диэн аһаҕастык этиэххэ сөп.

— Дьэ, ол иһин төрөппүттэр, эһэлэр, эбэлэр оҕолорбутун мөхпөккө-эппэккэ сыыйа сахалыы эйгэҕэ сыһыаран, үөрэтэн иһиэхтээхпит. Биһиги тылбыт туһугар олус кыһанар буолан, сороҕор ыччаты мөҕөн-этэн барар үгэстээхпит. Сахалыы саҥарыах да киһини ыраастык саҥарбаккын, билбэккин диэн кэҕиннэрэн кэбиһэбит. Ити сүрдээх кутталлаах. Биһиги иллэрээ сылтан саҕалаан “Саха тыла 400” хамсааһынынан сахалыы үөрэммэтэх сахаларбытын бэйэбит диэки хайыһыннарарга үлэлэһэ сылдьабыт. Ыччат сахалыы олуттаҕастык да саҥардаҕына өйөөн, хайҕаан тэптэрэн биэриҥ, алҕастарын тус бэйэтигэр, дьон истибэтигэр этиҥ диэн сүбэлиибит.

Саха тыла уонна учуутал

— Ити тиэмэни салҕаабычча, соторутааҕыта учуутал оскуола оҕолоруттан сахалыы өс хоһооннору ыйытар видеота тарҕаммыта. Бука, көрдөҕүҥ буолуо. Туох дии саныыгын?

— Улахан дьон маҥнай утаа көрөн баран, “Бачча судургу өс хоһооннору хайдах билбэттэрий?” диэн сүөргүлүү саныыр. Ол гынан баран, кэлин толкуйдаан көрдөххө, ити олус үчүгэй холобур эбит. Бастатан туран, учуутал үлэтигэр айымньылаахтык сыһыаннаспытын көрдөрдө. Иккиһинэн, куттаммакка ити курдук аһаҕастык кэпсэтии таһааран оҕолорбутугар болҕомтото ууруоҕуҥ диэн төрөппүттэргэ өйдөтөр ис хоһоонноох. Үсүһүнэн, бу оҕолор итиннэ этиллибит өс хоһооннору эндэппэккэ билэр буолбуттара буолуо диэн эрэнэбин.

— Төттөрүтүн оҕолору ханнаран кэбиспэтэхтэрэ буолуо дуо?

— Ол иһин оҕо, ыччат алҕаһыыр да түгэнигэр сэмэлээмэҥ, хайаан да хайҕал быластаан, киһи быһыытынан дьоһунун харыстаан, алҕаһын тус бэйэтигэр эрэ этиҥ диэн сүбэлиибин. Тустаах видеоҕа учуутал оҕоҕо сыһыана эмиэ көстөр, сорох учууталтан толлон оҕо саҥарбат ээ. Онон ити видео кыттыбыт оҕолорго, бүтүн омукка да туһалаатаҕа.

Блогердар уонна саха тыла

— Блогердар саха тылын сайыннарыыга, тарҕатыыга төһө үлэлэһэллэр?

— Блогердар тахсар ситимнэригэр киирбэтим да кэриэтэ, онон улаханнык билбэппин. Ол эрээри, куоракка улааппыт кыыс гынан баран, тылга суолта биэрэн, элбэх сурутааччылаах Паулина Турмель саха тылыгар сыһыаннаах рилстэри таһаарара сэргэх. Оҕотун саха оскуолатыгар биэрбитэ, саха тылыгар үөрэтэрэ истэргэ олус үчүгэй, хайҕаллаах. Бэйэтэ төһө даҕаны сахалыы ыраастык саҥарбатаҕын иһин, итинник дьон тылга суолта уураллара ыччакка туһалаах. Тыл дьылҕатыгар кыһанар, бэйэтин саҥатын да тупсарарга кыһаллар.

Аны бэйэлэрин хамнастаах үлэлэрин, күннээҕи кыһалҕаларын сахалыы кэпсээн, үллэстэн тылы туругурдар блогердар эмиэ бааллар. Кинилэр саха тылын туттуллар эйгэтин кэҥэтэллэрин иһин улаханнык биһириибин. Холобур, Сандаара Кулаковская, атын даҕаны албакааттар юриспруденция эйгэтэ сахалыы саҥарыан сөбүн итэҕэтэ сылдьаллар, сахалыы сүбэлэри биэрэллэр, быһаараллар. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан эрэр Масаха Мэхээс сахалыы бэрт тиийимтиэтик кэпсиирин дьон сэҥээрэр.

Сахалар сабыылаах соҕуспут, дьон быһа этэн кэбиһиэ диэн сэрэнэрбит-сэрбэнэрбит элбэх. Ол эрээри, билиҥҥи үйэҕэ аһаҕас буоллахха күрэстэһэр кыах улаатар, өйүүр киһи элбиир, бэйэни көрдөрдөххө-биллэрдэххэ, өҥөнү, табаары кэпсээтэххэ, киһи быһыытынан норуот ылыннаҕына ситиһии үрдүүр, атыы эбиллэр. Сахалар бу ньыманы туһанарбыт табыгастаах.

Нельсон Мандела: “Киһи билэр тылынан киниэхэ эттэххинэ, кини өйүнэн өйдүүр, оттон төрөөбүт тылынан эттэххинэ, сүрэҕинэн ылынар”, — диэн этэн турардаах.

Онон саха тыла ханнык баҕарар саха киһитигэр тыын суолталаах, туһалаах тыл буолар.