Хамнас үрдээһинэ, үөрэҕи уларытыы уонна Кытай

Арассыыйа бырабыыталыстыбата ааспыт нэдиэлэҕэ парламеҥҥа сыллааҕы отчуотун иһитиннэрдэ. Премьер-миниистир Михаил Мишустин: “Кырдьыгын эттэххэ, судургута суох сыл ааста. Биллэн турар, тастан маннык ыгыы буола турдаҕына, ханнык баҕарар экэниэмикэ көрдөрүүтэ түһэр. Ол эрээри билигин биһиги экэниэмикэбит бигэ туруктанарын ситистибит”, – диэн уопсай ылан бэлиэтээбитэ.

Арассыыйа бырабыыталыстыбата норуот дьоку­тааттарын иннигэр отчуоттуур буолбута быйыл уон төрдүс сыла. Бастакы маннык от­­чуот 2009 сыллаахха ыытыллыбыта. Михаил Мишустин бырабыыталыстыба бэрэссэдээ­тэлин быһыытынан 2020 сылтан отчуоттуур. Быйылгы от­­чуотугар сүрүн миэстэни экэниэмикэ боппуруостарыгар уурда. Премьер-миниистир отчуотуттан сүрүн этиилэрин эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабын.

Үп-харчы. “Арҕааҥҥы дойдулар, бастатан туран, Арассыыйа үбүн систиэмэтин алдьата сатаабыттара. Манна Киин баан чуолкай уонна түргэн хардыыны оҥорбутун бэлиэ­тиэм этэ. Ол түмүгэр кылгас кэм иһигэр бааннар үлэлэрэ, валюта, пуонда ырыынактара саҥалыы үлэлээн барбыттара. Манна дойду үрдүнэн эрдэ национальнай валютанан эргиниини киллэрбиппит туһалаата. Ону сэргэ доҕордуу судаарыстыбаларбытын кытары национальнай харчынан атыыны-тутууну ыытарбыт күүс-көмө буолла”, – диэн бэлиэтиир Михаил Владимирович. Салгыы кини бүддьүөтү таҥыыга социальнай эйгэ, экэниэмикэ боппуруостара инники күөҥҥэ тутуллубуттарын эттэ.
– Тас дойдулар киллэрбит хааччахтарын утары экэниэмикэни тупсарыыга, дьоҥҥо-сэргэҕэ көмө быһыытынан бүддьүөттэн, Национальнай пуондаттан барыта 1,5 трлн солкуобай барбыта. Ону таһынан, чэпчэтиилээх кирэдьииттээһин нөҥүө 4 трлн сол­куобай, “ВЭБ.РФ” көмөтүнэн
1 трлн солкуобай көрүллүбүтэ. Бырамыысыланнаһынан, тыа хаһаайыстыбатынан, энэргиэ­тикэнэн, тырааныспарынан, о.д.а. тутаах эйгэлэринэн дьарыктанар тэрилтэлэрбитигэр көмө быһыытынан тута 1,5 трлн солкуобайы ыыппыппыт туһалаах буолла. Тэрилтэлэр саҥа усулуобуйаҕа бэйэлэрин биисинэстэрин сөп түбэһиннэрэн биэрдилэр, – диэн этэр кини.

Социальнай эйгэ. “Нацио­нальнай бырайыактар былырыын тохтоло суох ыытыллыбыттарын түмүгэр, оскуолалар, оҕо саадтара, балыыһалар, суол-иис былаан быһыытынан тутуллан олоххо киирдилэр. Олохтоох оҥорон таһаа­рыыга ураты болҕомтобутун уурбуппут. Дьон до­­хуоттаах буолуута былырыын бастакы миэстэҕэ турбута. Былырыын иккитэ төхтүрү­йэн олоруу уонна хамнас алын кээмэйдэрин үрдэппиппит. Ол түмүгэр хамнас алын кээмэйэ
17 % үрдээбитэ. Ону сэргэ муус устартан аҕыстарыттан уон сэттэ саастарыгар диэри оҕолоох ыалга 6-тан 12 тыһыынча солкуобайга диэри көмө босуо­буйа көрүллүбүтэ. Бу көмөнөн уопсайа 3,5 мөлүйүөнтэн тахса ыал туһанна. Ийэ хапытаалын үрдэттибит. Быйыл олунньуга Ийэ хапытаала бастакы оҕоҕо – 587, иккис оҕоҕо – 775 тыһыынча солкуобайга тэҥнэстэ. Биэнсийэни эмиэ үрдэппиппит. Билигин биэнсийэ орто кээмэйэ 20 тыһыынча солкуобайтан таҕыста”, – диэн иһитиннэрэр. Салгыы тутуулары эйгэлэринэн ылан көрүөххэ.
Доруобуйа харыстабыла. “Былырыын 270 балыыһа, поликлиника, 700 фельдшерскэй-акушерскай пуун тутуллубута. Дойду үрдүнэн 1,3 тыһыынча эбийиэккэ хапытаалынай өрөмүөн барбыта. Балыыһаларга 37 тыһыынча оборудование саҥардыллыбыта, икки тыһыынчаттан тахса суһал көмө массыыната ылыллыбыта. Ону таһынан түөрт тыһыынча тахса массыына балыыһаларга анаммыта. Биир сүрүн үлэбитинэн былырыын искэн ыарыыны эмтиир диспансердар дойду үрдүнэн үгүс эрэгийиэҥҥэ тутуллан киирбиттэрэ буолар. Ону сэргэ сүрэх, тымыр ыарыыларын эмтиир балыыһаларга болҕомтобутун уурбуппут”, – диэн бэлиэтиир.

Оҕо саада. “Аҥаардас былырыын биир сыл иһигэр 240 оҕо саада тутуллубута. Ааспыт үс сыл иһигэр тыһыынчаттан тахса оҕо саада үлэҕэ киирбитэ. Онон билигин оҕо саадынан хааччыллыы боппуруоһа быһаарыллан эрэр”.

Оскуола. “Былырыын 1,5 тыһыынча эбийиэк саҥардылынна, 250-тан тахса саҥа оскуола тутулунна. Оскуоланы тутуу бу аҥаардас дьиэни эрэ тутуу буолбатах, манна ос­­куола миэбэлэ, оборудованиелара, кинигэлэрэ барыта кии­рэллэр. Маны таһынан, оскуолалар оптуобуһунан хааччыллыыларыгар былырыын үгүс үлэ барда. Ааспыт сылга түөрт тыһыынчаттан тахса саҥа оптуобустары ыллыбыт. Бу ордук тыа сиригэр туһалаах буолла”.

Дьиэ тутуута. “Былырыын 103 мөлүйүөн кв миэтэрэ дьиэ тутуллан киирбитэ, 3,5 мөлү­йүөнтэн тахса ыал олорор усулуобуйатын тупсарыммыта. Хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагырааматынан ааспыт сылга 3 мөлүйүөн кв миэтэрэ дьиэ көһөрүллүбүтэ, 193 тыһыынча киһи саҥа дьиэ­лэммитэ. Бырагыраама саҥа түһүмэҕинэн тоҕус эрэги­йиэҥҥэ барыта биэс тыһыынчаттан тахса киһи саҥа дьиэ­ҕэ көспүтэ, 110 тыһыынча
кв м дьиэ көтүрүллүбүтэ. Онон дьиэ тутуутун чааһыгар дойду үрдүнэн улахан хамсааһын таҕыста”.
Суол-иис. “Арассыыйа үрдүнэн 2022 сылга 22 тыһыынча килэмиэтир суол саҥардыллыбыта. 176 мөлү­йүөн кв миэтэрэ аспаал ууруллубута. Иллэрээ сылы кытары тэҥнээтэххэ, былырыын суол оҥоһуутугар лаппа үчүгэй көрдөрүүлээхпит. Хотугу муус­таах муоранан айаны-сырыыны олохтооһуҥҥа үлэ тохтообокко бара турар”, – диэн премьер-миниистир бэлиэтээһинин холобур быһыытынан аҕалыахха сөп.

Айти-технология. Михаил Мишустин отчуотугар үрдүк технологияны сайыннарыы, айти-технологиялар тустарынан: “Бу эйгэлэринэн дьарыктанар тэрилтэлэргэ кэлэр икки сылга барыстан киирэр нолуоктара сотуллубута, чэпчэтиилээх кирэдьиит көрүллүбүтэ. Былырыыҥҥы сылынан көрдөххө, айти-хампаанньалар бородуукталары оҥорон та­­һаарыылара, өҥөнү биэрии­лэрэ 22 % үрдээтэ”, – диэн иһитиннэрэр.
Уһук Илиҥҥи эрэгийиэннэр. Премьер-миниистир бы­­йылгы отчуотугар Уһук Илиҥҥи уонна Кавказ эрэгийиэннэрин сайдыыларын туспа туппутун бэлиэтиир тоҕоос­тоох.
– Арассыыйа күүһэ эрэги­йиэннэригэр сытар. Былырыын Уһук Илин эрэгийиэннэргэ, Арктикаҕа ураты болҕомто ууруллубута. Бастатан туран, бу эрэгийиэннэргэ дьон олорор усулуобуйатын тупсарыыга саҥа бырагыраамалар киирбиттэрэ туһалаах буолла. Уһук Илиҥҥи ипотеканан былырыын 26 тыһыынчаттан тахса ыал туһаммыта. Бу быра­йыагы өссө алта сылга уһатан биэрбиппит. Былырыын “Уһук Илиҥҥи кыбартаал” диэн саҥа бырайыагы киллэрбиппит. Билигин сэттэ пилотнай былаһаакка номнуо быһаарыллан турар, манна икки мөлү­йүөн кв миэтэрэ дьиэ тутул­луохтаах. Биир кэлим субсидиянан Дьокуускайга тымыр, сүрэх ыарыытын эмтиир киин тутулунна, Комсомольск-на-Амуре куоракка спорт киинэ үлэҕэ киирдэ. Итини таһынан Уһук Илиҥҥи эрэгийиэннэргэ салгын тырааныспарынан көтүүгэ чэпчэтиилээх билиэттэр киирбиттэрэ олохтоохторго олус туһалаах буолла, – диэн этэр кини.

“Сотору кэминэн икки бырабыыталыстыба 2030 сылга диэри үлэлэһиибит былаанын бигэргэтиэхпит”, – диэн иһитиннэрдэ премьер-миниистир.

Байыаннайдарга көмө. РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин быйылгы Туһаайыы этиитигэр байыаннайдарга көмөлөһөр анал пуонда тэриллиэҕин туһунан иһитиннэрбитэ. Бу туһунан Михаил Мишустин: “Бырабыыталыстыба манна ылсан үлэлэһэ сылдьар. Бу пуон­да сүрүн сыала-соруга диэн байыастарга, байыаннайдарга, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмөлөһүү буолар. Байыаннай эпэрээсси­йэҕэ кытта сылдьар, кыттыбыт байыас быһаарыллыбатах кыһалҕата диэн суох буолуохтаах”, – диэн бэлиэ­тиир.
Кытайы кытары үлэ. Ааспыт нэдиэлэҕэ РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин уонна КНӨ бэрэссэдээтэлэ Си Цзиньпин көрсүһүүлэрин Арассыыйаҕа да, аан дойдуга да киэҥник ырыппыттара. “Сотору кэминэн икки бырабыыталыстыба 2030 сылга диэри үлэлэһиибит былаанын бигэргэтиэхпит”, – диэн иһитиннэрдэ премьер-миниистир.
Успуорт. Судаарыс­тыбаннай Дуума дьокутааттарын ыйытыыларыттан аҕыйах холобуру аҕалабын. Биирэ, успуорт туһунан. Бу ыйытыыга премьер-миниистир: “Спортсменнарбыт күрэхтэһэр, быраактыкаланар, уопут атастаһар кыахтара хайа да түгэҥҥэ баар буолуохтаах. Дойду иһигэр даҕаны, тас дойдуларга даҕаны. Доҕордуу сыһыаннаах дойдуларга күрэхтэһиилэри ыытар сөп. Холобур, былырыын ус­­пуорт сайыҥҥы көрүҥнэригэр спартакиада, Арассыыйа, Кытай ыччаттарын икки ардыгар кыһыҥҥы оонньуу ыытыллыбыттара. Казань куоракка “Доҕордоһуу оонньуута” диэн норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһии буолан ааспыта. Манна Алжиртан, Сирияттан, ЮАР-тан, Венесуэлаттан, Вьетнамтан, Сербияттан кыттааччылар кэлбиттэрэ. Ити курдук ШОС, БРИКС дойдуларын кытары күрэхтэһиилэри тэрийиэххэ сөп”, – диэн хоруйдуур.
Биир кэлим эксээмэн. РФ бэрэсидьиэнэ Арассыыйа үөрэхтээһинигэр уларытыылары киллэрэр уолдьаспытын туһунан этиитин дьон араастык ылынна. Ол иһигэр биир кэлим эксээмэни тохтотуу туһунан кэпсэтии үгүс. “Бу эксээмэни уларытыы судургу дьыала буол­батах. Бары өттүттэн толкуйдаан көрүөхпүтүн наада. Биир өттүнэн, оҕо ханна олороруттан тутулуга суох Арассыыйа ханнык баҕарар үрдүк үөрэҕэр киириэн сөп. Бу ордук киин сиртэн ыраах нэһилиэнньэлээх пууннарга олорор дьиэ кэргэҥҥэ туһалаах. Иккис өттүнэн, бэйэбит үөрэхпит систиэмэтин сайыннаран, бэйэбит дойдубут систиэмэтигэр олоҕуран саҥа ньыманы көрдүүрбүт эмиэ сөп”, – диэн эппиэттиир ыйытыыга Михаил Мишустин.