Хамза Сойсал: “Төрөөбүт тылгытын хараххыт харатын курдук харыстааҥ”

90‑с сыллардаахха Саха сирэ тас дойдулары кытары үлэлэһиитин  чэрчитинэн Турцияттан Дьокуускайга учууталлар кэлэн турок тылын үөрэтэ сылдьыбыттара. Бу бырагыраама чэрчитинэн оччолорго историк үөрэхтээх Хамза Сойсал эмиэ кэлэн турок тылын үөрэтэрин таһынан, саха тылын чинчийэн барбыта. Кини төрөөбүт төрүт тылы билии, норуоттар доҕордоһууларын туһунан бүгүҥҥү хаһыаппытыгар интервью биэрдэ. Ааҕааччым бу сэһэргэһиини сэргээн ааҕыаҥ диэн эрэнэбин.

— Хамза, саха тылын отучча сыл анараа өттүгэр үөрэппит киһи диэтэххэ, сахалыы уус-ураннык олус үчүгэйдик кэпсэтэҕин. Саха сирин кытары билсиһииҥ хаһааҥҥыттан саҕаламмытай?

— Билигин санаатахпына, кырдьык, наһаа ырааппыт эбит. Номнуо отучча сыл буолбут. Саха сирин кытары билсиһиим 1994 сыллаахтан саҕаламмыта. Ол саҕана Саха сиригэр турок тылынан үөрэтэр оскуола диэн баар этэ. Турцияттан атын учууталлары кытары биир бөлөх буолан, балаҕан ыйыгар үөрэх дьыла аһыллыытыгар Саха сиригэр көтөн тиийбиппит. Оччолорго саха тылын билбэт этим. Ол эрээри хара маҥнайгыттан саха омук култууратын, тылын-өһүн бэйэбэр наһаа чугастык ылыммытым. Дьиҥэр ыллахха, сахалар эһиги түҥ былыргы түүр култууратын илдьэ сылдьар норуоккут. Ол иһин ханнык баҕарар түүр тыллаах норуоту бэйэҕит тула түмэ тардаҕыт. Тылларбыт да олус майгыннаһаллар. Ол эрээри маҥнай истэргэ, үөрэтэргэ олус уустук этэ. Ону ол диэбэккэ, саха тылын хайаатар да билиэхтээхпин, үөрэтиэхтээхпин диэн сыал-сорук туруорунан бастаан кэпсэтэргэ, иннибин-кэннибин быһаарсарга үөрэммитим. Таһырдьа сылдьан, оптуобуска олорон дьон кэпсэтэрин истэн суруна сылдьарым. Ол тылларбын тылдьыкка көрөн үөрэтэн, бэйэм тылдьыт оҥостубутум. Кэлин онтубун наһаа туһаммытым. 1995 сыллаахха саха классик суруйааччыта Николай Неустроев төрөөбүтэ 100 сылакиэҥник бэлиэтэммитэ. Бу үбүлүөй чэрчитинэн Турция научнай сурунаалыгар бэйэм бэлиэтээһиннэрбин оҥорбутум. Ити курдук Саха сиригэр балтараа сыл олорон үлэлээбитим, онтон төттөрү Турцияҕа барбытым.

Иккиһин 2005 сыллаахха тюркология эйгэтигэр биллэр учуонай, саха тылын Анкара университетыгар үөрэтэн барбыт Юрий Иванович Васильев‑Дьаргыстай ыҥырыытынан Саха судаарыстыбаннай университетыгар саха тылын факультетыгар үөрэнэн барбытым. Мин бэйэм эмиэ Анкара университетын бүтэрбитим. Онон Юрий Иванович туһунан үгүстэ истэрим. Юрий Иванович Анкара университетыгар саха сэргэтин туруортарбыта. Бу сэргэ кэлиҥҥи дьылҕатын билбэтим гынан баран, ол сэргэни Саха сирин уонна Турцияны биир ситимниир бэлиэ быһыытынан ылынабын. Юрий Иванович ити кэмҥэ миигин үгүс тэрээһиҥҥэ кытыннарбыта. Куттаммакка кэпсэтэн, саҥаран ис диэн сүбэлиирэ, саха тылын бэйэм ис-испиттэн ылынан үөрэппиппин хайгыыра.

Оттон үһүс сырыыбар филология наукатын дуоктара Людмила Степановна Ефимова олоҥхо тылын-өһүн үөрэппитэ. Олоҥхо саха тылын, култууратын чыпчаала, олоҥхону үөрэтии олус уустук. Үөрэтэри таһынан өйдүүр баар ээ, уустуга. Ол иһин олоҥхону хаһан эмэ тылбаастыам диэн баҕа санаалаах этим. Онтубун толорон Амматтан төрүттээх олоҥхоһут Тимофей Захаров‑Чээбий “Ала Булкунун” тылбаастаан испитим. Ол эрээри онтубун ситэрбэтэҕим. Билигин да ити үлэбин салгыахпын баҕарабын.

— Билигин Сахаҥ сирин кытары сибээстэһэҕин дуо?

— Саха сирин кытары миигин үлэ, үөрэх эрэ сибээстээбэт. Ити 90‑с сыллардаахха олоҕум аргыһын көрсөн ыал буолбуппут. 2000 сыллаахха Анкараҕа кыыспыт төрөөбүтэ. Ол эрээри олохпут атыннык салаллан, билигин тус-туһунан дьылҕалаах дьоммут. Кыыспын кытары билигин интэриниэт, социальнай ситим баар буолан, сибээспитин быспакка кэпсэтэ олоробут. Уопсайынан, технология сайдан билигин аан дойду барыта бэйэ-бэйэтигэр чугаһаабыт курдук, үрдүкү технология кэлэн билигин кыраныыссаны барытын сотон кэбистэ. Киһи хайа баҕарар омук дойдутугар тахсан үөрэниэн, үлэлиэн сөп буолла.

Билигин төһө да Саха сирин кытары быһаччы үлэлэһэ олорботорбун да, сүрэҕим син-биир Саха сиригэр баар. Африка өһүн хоһооно баар дии, “өрүс төһө да ырааттын, төрдүн умнубат” диэн. Ол тэҥэ мин эмиэ Сахам сирин, дьонун-сэргэтин, тылын-өһүн, култууратын, үгэһин умнубаппын, өрүү аттыбар баар өйдөбүл. Сахам дьонун көрүстэхпинэ аймахтарбын көрсүбүт курдук наһаа үөрэбин. Бу сайын “Түһүлгэ” диэн Саха сириттэн сылдьар ыччаттар Стамбул куоракка саха бэстибээлин тэрийбиттэригэр үөрүүнү кытары кэлэн кыттыбытым. Сахалыы саҥаран, оһуокайдаан олус астынан барбытым.

— Норуоттар, дойдулар доҕордоһуулара биирдиилээн дьон сыһыаныттан саҕыллан тахсар. Учуонай Юрий Васильев Саха сирин уонна Турцияны ситимнээбит киһибит диэн куруутун истиҥник ахтаргын истибитим.

— Кырдьык оннук. Ханнык баҕарар эйгэҕэ дьон бэйэ-бэйэтин кытары билсэр, алтыһар, доҕордоһор буоллаҕына, суол баар буолар. Ол ситим сүттэҕинэ, ыллык оһорун курдук суол-иис эмиэ сүтэн хаалар. Ол тэҥэ Юрий Иванович учуонай быһыытынан Саха сирин уонна Турцияны ситимниир киһибит этэ. Тюркология эйгэтигэр кини аата, үлэлэрэ наһаа улахан суолталаахтар. Саха сиригэр сылдьан тыа сиригэр тахсыым, араас тэрээһиҥҥэ кыттыым кинини кытары ыкса сибээстээх этэ.

— Тылы үөрэтии син-биир киэҥ байҕалы туоруур тэҥэ буоллаҕа. Саха тылын үөрэтииҥ эйиэхэ тус бэйэҕэр тугу биэрбитэй? Уонна Саха сирин дьонугар кэпсэтиибит түмүгэр туох баҕа санааҕыҥ тиэрдиэххиний?

— Саха сирин кытары билсиим, саха тылын үөрэтиим олохпор наһаа улахан суолталаах. Бу олоҕум биир умнуллубат кэмэ. Үөһээ этэн аһарбытым курдук, сүрэхпиттэн хаһан да бырахпат өйдөбүлүм. Саха сиригэр сылдьан дьон-сэргэ айылҕаҕа наһаа чугастарын, айылҕаны кытары куруутун кэпсэтэ, алгыы, көрдөһө сылдьаргытын бэлиэтии көрбүтүм. Бу баар билиҥҥи үйэ сайдыыта, айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы. Итини Саха сиригэр сылдьан ордук чугастык билбитим.

Иккиһинэн, Саха сиригэр тыа сиригэр ураты сыһыан баарын сэргии уонна киэн тутта көрбүтүм. Тыа сирин куораттартан итэҕэһэ суох сайыннара сатыыгыт, манна саҥа таас оскуолалар, уһуйааннар, балыыһалар тутуллаллар. Ити барыта төрүт омуктар уутуйан олорор сирдэрин сайыннарыы буолар. Норуот үгэһэ барыта тыа сиригэр сөҥөн сыттаҕа дии.

Уонна саамай сүрүнэ, туохтааҕар да норуокка суолталаах тыл буоллаҕа. Тыл сүттэ да норуот сүтэр. Тылбыт, култуурабыт — бу биһиги кэлэр көлүөнэбитигэр тириэрдэр саамай күндү баайбыт. Ол баайбытын төһө кыалларынан харыстыы, сайыннара сатыахтаахпыт. Биһиги төһө даҕаны тус-туһунан култуура сабыдыалыгар киирдэрбит, тылбыт-өспүт, үгэспит төрдө биир. Холобур, Саха сиригэр салама ыйааһына баар. Турцияҕа эмиэ бу үгэспитин тута сылдьабыт. Маны “Çaput bağlamak” (“чапут бааламак”) диэн ааттыыбыт. Аны эбэм урут биһиги кыра сырыттахпытына былдыр диэн тылы наһаа туттар этэ. Ити сахалыыта былыр диэн. Билигин бу тылбыт өлүктүйбүт тыл буолан хаалла, ким да туттубат. Ити курдук саха тылыгар эмиэ үгүс өлүктүйбүт тылларбыт бааллар.

Онон саамай улахан баҕа санаам диэн төрөөбүт төрүт тылгытын харыстааҥ. Тыл тыыннаах буолуута хас биирдии киһиттэн бэйэбититтэн тутулуктаах. Учуонайдартан дуу, чинчийээччилэртэн дуу буолбатах. Хас биирдии төрөппүт оҕотун кытары төрөөбүт тылынан кэпсэтэр буоллаҕына, тылбыт соччонон уһун үйэлэниэҕэ. Тыл сүттэҕинэ, тыл бардаҕына төттөрү төнүннэрэр уустук буолуоҕа. Онон норуот үйэлээх үгэһин, баайгытын хараххыт харатын курдук харыстааҥ.