Ханна да саһа сытар талааннар бааллар

Хайа да сиргэ бааллар ээ — кистэнэ сылдьар иэйиилээх, саһа сытар талааннаах дьон. Кинилэр тиийэн кэлэр уйаҕас иэйиилэрин бэйэлэрин истэриттэн этэн-тыынан эбэтэр сурукка түһэрэн таһаардахтарына, онон сөп буолаллар. Бу биллэ-көстө сатаабат сэмэй майгылаах дьон буолаллар.

Алтынньы 9 күнүгэр Уус Алдан улууһун Чараҥар В.А. Протодьяконов-Кулантай аатынан түмэлгэ «Саһа сыппыт талаан» тэрээһин ураты тыыннаах буолан ааста. Бу нэһилиэк олохтоохторо Егор Попов уонна Илья Сергеев хоһооннорунан хомуурунньук-кинигэлэрин сүрэхтиир дьоро күҥҥэ нэһилиэк көхтөөх олохтоохторо, маны таһынан Бороҕонтон, Хомустаахтан ыалдьыттар бааллар. Дьэ, чахчы даҕаны, иккиэн айылҕаттан дьоҕурдаах дьон: Егор Попов — байанайдаах булчут, Илья Сергеев — ойууну хаамтарар уруһуйдьут. Кинилэр олохторун тухары бэйэлэрэ-бэйэлэригэр суруйбут хоһоонноро бар дьон дьүүлүгэр таҕыста. Тэрээһини түмэл сэбиэдиссэйэ Клара Крылова иилээн-саҕалаан ыытта. Мин тыл үөрэхтээҕэ буоларым быһыытынан, сүрэхтэнэр 2 кинигэ ырытыытын оҥорбуппуттан кылгастык билиһиннэриим.
Хомойуох иһин, Егор Егорович биһиги кэккэбитигэр билигин суох. Елизавета Михайловна кэргэнин кэриэстээн, өйдөбүнньүк буолар кинигэни таһаарбыта үгүс дьоҥҥо холобур буолуон сөптөөх. Кини олоҕун аргыһа, байанайдаах булчут иэйиилээх хоһооннорун суруйан хаалларбытын түмэн, «Үүтээним кэтэһэн турдаҕа» диэн ааттаан кинигэ оҥорбут, бэйэтэ үбүлээбит. Хомуурунньукка булчут киһи, айылҕалыын чугастык алтыһар киһи сүрэҕэ тугу этэрин сурукка түһэрэн санаатын сайа эппит тылларынан суруллубут 30 хоһооно киирбит. Ааптар бу сирдээҕи олох туһунан көрүүлэрэ, булт туһунан санаалара олус итэҕэтиилээхтик суруллубуттар. Булчут диэн туох ханнык иннинэ тыаллыын, тымныылыын аргыстаһар, буурҕалыын эриһэр киһи буоллаҕа. Булчут буолуохтаах киһи хорсун, тулуурдаах, сатабыллаах буоларга оҕо эрдэҕиттэн бэлэмнэнэрин туһунан “Аҕам үөрэҕэ” хоһоонугар этэр:
Кыра сааһыттан
Булт абылаҥар
Уһуйуллубут оҕо
Эт-хаан өттүнэн
Дэгиттэр сайдыылаах…

Саха эр киһитин быһыытынан булт абылаҥа хайдах курдук күүстээҕэ хас да хоһоонугар таарыллар. «Куска» диэн хоһоонугар маннык олус бэргэнник эппит:
Кус барахсаны бултуур
Уустук да буоллар,
Кэтээн олоруу,
Тоҥуу-хатыы баарын да иһин,
Кус диэн баран
Тугу барытын умнан
Түҥ-таҥ түһүүтэ –
Сахаҕа кэмнэммэт кэрэ кэм!

«Булчут» айымньытыгар булчут майгытын арыйар:
Булчут киһи
Булка тахсыбатаҕына,
Тэһийбэт-тулуйбат,
Сүгүн да утуйбат.
Түүҥҥү түүлэ-
Булду эккирэтии…
Күнүскү кэпсээнэ –
Булка сылдьыы,
Ону омуннаан ырытыы…

Үүтээниттэн астыныытын эмиэ хоһоон нөҥүө бэркэ этэр:
Дүндэни ааһаат,
Көһүннэ үүтээним.
Хаамарым түргэтээтэ,
Тыынарым чэпчээтэ,
Дууһам сырдаата,
Санаам манньыйда…

Булчут киһи айылҕата суох хайдах да сатаммат буолара “Тиһэх баҕам” хоһоонугар суруйбут кэриэс тылларыгар этиллэр:
Мин ииним үрдүгэр
Хатыҥ маһы
Олордуохтарын баҕарабын…
Хатыҥым барахсан
Сайын кэлбитин биллэриэ…
Истэ сытыам күһүн кэлбитин,
Саһарбыт сэбирдэх
Тиһэх үҥкүүтүн…
Егор Егорович Попов булчут хааннаах саха эр бэрдэ санаата киэҥин, көҥүлүн хоһооннорун көҥүл киэбинэн суруйуута толору арыйар дии саныыбын. Кини тиийэн кэлэр иэйиитин таһаарарыгар туттубут тыла-өһө судургу, онон ааҕааччыга астык уонна өйдөнүмтүө. Бу кинигэ биир уратытынан хоһооннор эрэ буолбакка, хаартыскалар киллэриллибиттэрэ буолар. Онон, дьиэ аҕа баһылыгын ахтан-санаан ааһыыны, киниэхэ сүгүрүйүү, кинини билинии, үйэтитии курдук ылыныахха сөп.

х х х

Илья Михайлович Сергеев-Хоро Хоһууна Сунтаар улууһугар олорор, быйыл 75 сааһын туолбута. Кинини олоҕун устата биир дойдулаахтара уруһуйдьут быһыытынан билэллэр. Дьиҥэр кини хоһооннору эрдэттэн суруйара эрээри, хаһан да бэчээттэммэтэҕэ. Бииргэ төрөөбүттэрэ убайдарыгар үбүлүөйдээх сылынан араас сылларга суруйбут хоһоонноруттан 25 хоһоону талан «Олох суола» диэн ааттаан кинигэ таһааран, соһуччу бэлэх оҥорон үөрдүбүттэрэ. Бу кинигэҕэ, аата этэрин курдук, ааптар бэйэтин олоҕун суолугар көрсүбүт дьонун, түгэннэрин туһунан хоһуйуулара киирдилэр.

Хомуурунньук:
Дьылҕабар махтана саныахпын,
Айыыларым арчылааҥ уолгутун,
Толору үс куттаах бэйэбин
Сахалыы сиэринэн араҥаччылааҥ…
диэн тыллардаах хоһоонунан саҕаланар. Кини бэйэтэ оҕо эрдэҕиттэн төрөөбүт тылын сүөгэйин, сүмэтин этигэр-хааныгар иҥэриммит киһи буолар. Тоҕо диэтэххэ, ийэтинэн эһэтэ Борокуопай Күүлэйэп Платон Алексеевич Ойуунускай билиммит норуот сэһэнньитэ этэ. Ийэтэ Евдокия Прокопьевна Гуляева сүрдээх уус тыллаах, кэрэ киһи этэ. Ол да иһин, ааптар тыл өбүгэттэн кэлэрин бу санаата көрдөрөр:
Барытын өйдүүр аналым,
Өбүгэм саҕаттан мин тылым,
Таҥыллан,талыллан кэлбитэ,
Олохпун киэргэтэ көппүтэ…

Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ ааптар төрөөбүт тылын туһугар долгуйарын, ол эрээри эрэнэрин “Сахалыы саҥам” айымньытынан тириэрдэр:
Айбыт мин аҕам саҥата,
Төрөппүт ийэкэм кэриэһэ,
Кэннигэр хаалларбыт күүһэ,
Миэхэ бэриллибит кэс тыла…
Оҕоттон оҕоҕо көһүөҕэ,
Сахалыы эҥээркэй саҥаккам,
Үйэни уҥуордаан тиийиэҕэ,
Сахалыы дуорайар тылларым…

Ааптар айымньыларыгар төрөөбүт дойду, тыл, айылҕа, олох туһунан санаалар баһыйаллар. Ол да иһин, кини хоһоонноругар үгүстүк туттуллар тыллар: алаас, дьол, олох, таптал, хатыҥ, өбүгэ, сахалыы саҥа диэннэр. Төрөөбүт-үөскээбит Мүрү алааһын, Чараҥын туһунан үгүс хоһоонугар хоһуйар:
Эдэр сааһым Чараҥа,
Киэҥ Мүрүбэр турдаҕа,
Эдэр кэмим эрчимэ
Ол онно хааллаҕа…

Хоро Хоһууна лиирик-хоһоонньут… Кини тулалыыр айылҕатыгар, ийэ дойдутугар сүгүрүйэр, кэрэни, тапталы өрө тутар сырдык тыыннаах хоһооннордоох. Чугас дьоннорун туһунан олус иһирэхтик, иэйиилээхтик суруйар. Кини тиийэн кэлэр иэйиилээх тылларын олоро тустэ даҕаны урукку өттүгэр кумааҕыга, билигин сайдыылаах кэм киһитэ төлөпүөҥҥэ тута суруйан кэбиһэр идэлээх. Ону «кэлбит тылы куоттарымаарыбын» диэн бэйэтэ быһаарааччы уонна таһаарда да бүттэ, салгыы бэчээттэниэхтээх эҥин диэн санаата суох буолааччы. Ол да иһин баччааҥҥа диэри кинигэтэ суох, билигин даҕаны хоһооно элбэх.

Бу литературнай тэрээһиҥҥэ мустубут дьонтон нэһилиэк баһылыгын солбуйааччы Виталий Гуляев, бэтэрээннэр сүбэлэрин салайааччыта Светлана Бочкарева, оскуола идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлэ Саргылана Крылова, түмэл сэбиэдиссэйэ Клара Крылова, дьокутааттар, аймахтар, дьүөгэлэр истиҥник эҕэрдэлээтилэр, иһирэх ахтыылары оҥордулар. Мусукаалынай эҕэрдэлэри ырыаһыттар Николай Бурцев уонна Надежда Свинобоева тириэртилэр. Түмүккэ тэрээһин кыттыылаахтара кинигэлэри таһаартарбыт биир дойдулаахтарыгар ааптардар хоһооннорун салгыы барытын мунньан, улахан кинигэлэри таһааралларыгар баҕа санааларын этэн тарҕастылар.

Светлана БУРЦЕВА, уоисастыбаннай кэрэспэдьиэн