Ханнык даҕаны тылы туора туппакка

Ааспыт нэдиэлэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Арассыыйа норуоттарын төрүт тылларын чөл хаалларыы комплекснай тэрээһиннэрин иитинэн, ХИФУ-га “Дойду культурнай нэһилиэстибэтин чөл хаалларыыга суолталаах хайысха быһыытынан РФ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын тылларын тарҕатыы уонна чөл хаалларыы” дискуссионнай былаһаакка үлэлээтэ.

Өрөспүүбүлүкэлэргэ

Педагогика уонна психология институтун ректора, “Синергия” университет педагогикаҕа хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ, педагогика билимин хандьыдаата Светлана Анзорова (Москва) иһитиннэрбитинэн, Татарстааҥҥа татар, нуучча тыллара тэҥ судаарыстыбаннай бырааптаахтар. Ол эрээри, официальнай тыллары үөрэтии уонна тэрийии үрдүк таһымҥа турар. Маннык официальнай тыллар суохтар эрээри, Татарстааҥҥа олорор норуоттар бэрэстэбиитэллэрин төрөөбүт тыллара бааллар. “Биһиги кэтээн көрбүппүт, төрөппүт биир даҕаны сайабылыанньата болҕомтото суох хаалбат эбит. Ханнык эрэ тыл преподавателэ суох да түгэнигэр кырата суох сууманы төлөөн ыҥыраллар, үөрэтэллэр”, — диэн этэр.

Башкортостааҥҥа эмиэ башкир уонна нуучча тыллара судаарыстыбаннай тылларынан буолалларын, Чувашияҕа эмиэ бу курдук диэн иһитиннэрэр. Онтон Марий  Эл Өрөспүүбүлүкэтигэр марийскай (горнай, луговой) уонна нуучча тыллара судаарыстыбаннай тылларынан буолалларын Төрүт Сокуоннара билинэр диэн ыйар. “Төрүт Сокуоннарынан өрөспүүбүлүкэлэр — РФ субъектара бэйэлэрин судаарыстыбаннай тылларын быһаарар бырааптаахтар”, — диэн этэр.

147 оскуола

Норуот суруйааччыта, Хоту, Сибиир уонна Уһук Илин төрүт аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциациятын вице-бэрэсидьиэнэ Андрей Кривошапкин Саха сиригэр 147 төрөөбүт тылларын үөрэтэр, 7 көс оскуола баарын ыйар.

1994 сылтан “Геван” телестудия, 1999 сылтан “Илкэн” хаһыат, 2020 сылтан хотугу норуоттар тылларынан “Илкэн” портал үлэлииллэр. Эдэр литератордарга сэминээрдэр ыытыллаллар, аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларынан литэрэтиирэ тахсыыта олохсуйда, төрүт олохтоох омуктар тылларынан култуураны чөл хаалларар, сайыннарар соруктаах этнокультурнай кииннэр уонна фольклор ансаамбыллара үлэлииллэр диэн иһитиннэрдэ. Бу балар бары төрөөбүт тыллар сайдыыларыгар сүҥкэн суолталаахтарын бэлиэтиир.

Төрөөбүт тыл учууталларын өйүөҕүҥ

М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет РФ хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун хотугу филология хаапыдыратын дассыана, тыл билимин хандьыдаата Варвара Белолюбская оҕо ийэ тылынан иитиллэригэр бастакы үктэл дьиэ кэргэн, иккис үктэл уһуйаан, үһүс үктэл оскуола буолалларын бэлиэтиир.

“Оскуолаҕа оҕо элбэҕи билбэккэ кэлэр уонна тута үс тыллаах систиэмэҕэ киирэр. Өскөтүн иитээччи уонна учуутал норуот култууратын, тылын туһунан өрүү кэпсиир, тарҕатар, оҕону кытта тиһигин быспакка дьарыктанар түгэннэригэр оҕо ийэ тылыттан тэйбэт. Оскуолаҕа учуутал идиэйэтиттэн, төрөппүттэр ортолоругар өйдөтөр үлэни ыытыытыттан тутулуктаах.

Учуутал үлэтигэр болҕомто ууруллуон, кыратык да буоллар хамнастарын үрдэтиэхтэрин баҕарабыт. Хоту, оннооҕор тырааныспар тиийбэт сиригэр ыйдааҕы 25 тыһ. хамнаска бу учуутал хайдах олорор. Ол иһин бастатан туран, төрөөбүт тыл учууталларын, салгыы нэһилиэк, ыраах учаастактар учууталларын үбүнэн-харчынан өйөөһүн туһунан боппуруоһу көтөҕүөхтээхпит. Төрөөбүт тыл учууталларыгар бу саамай улахан өйөбүл”, — диэн сөптөөх боппуруоһу көтөхтө итиэннэ Улахан Чыыстай

оскуолатыгар тэрээһиннэр бары төрөөбүт тылларынан ыытыллалларын, бу саҥа көстүү буоларын, хайҕанарын эттэ. Иккиһинэн, хоту улуустар уһуйааннарыгар инвентаризация ыытар ирдэнэрин эттэ. Үсүһүнэн, куйаар ситимигэр эбээн тылыгар шрифт кыайтарбакка турарын быйыл эмиэ санатта. Тустаах боппуруоһу быһаарарга исписэлиис ирдэнэр эбит.

Улахан Чыыстайга

Муома улууһун Улахан Чыыстай оскуолатын алын кылааһын учуутала Аксинья Тарабукина дискуссионнай былаһааккаҕа кыттан, кылгастык туох үлэ-хамнас ыытылларын кэпсээтэ. 137 үөрэнээччиттэн 70 оҕо төрөөбүт тылын үөрэтэр. Төрөөбүт тылларын оскуолаҕа эрэ үөрэтэллэр,дьиэлэригэр сахалыы кэпсэтэллэр эбит. Маны таһынан, сайынын көс лааҕырдар үлэлииллэр. Кыһалҕаларга, этиилэргэ тохтоон ааһарыгар: “Биһиэхэ учуобунньук тиийбэт. 1980‑с сыллардааҕы Букубаарынан үлэлии олоробут. Уонна лааҕырдары өйүүллэрэ буоллар”, — диэн туруоруста. Быһаарсыы түмүгэр, үөрэх кинигэтигэр кэккэ мөккүөрдэр бааллара билиннэ.

Тылы, култуураны тэҥҥэ дьүөрэлээн

М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет РФ хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун саха тылын, литэрэтиирэтин уонна төрүт култууратын үөрэтии мэтиэдикэтин хаапыдыратын бэрэпиэссэрэ, педагогика билимин дуоктара Евдокия Поликарпова тыл эттэ бастакытынан, ханнык баҕарар тылы үөрэтии теорияны уонна быраактыканы норуот материальнай уонна духуобунай култууратын кытта тэҥҥэ тутан үөрэттэххэ көдьүүстээҕин бэлиэтээн туран, бырагырааматтан Арассыыйа норуоттарын култуурата уонна СӨ норуотун култуурата биридимиэттэр, үөрэх кинигэтэ, босуобуйата, бырагыраамалар баалларын үрдүнэн суох буолбуттарын бэлиэтээтэ.

Иккиһинэн, нуучча тылын учуобунньуктара, национальнай оскуолалар кэмигэр курдук, өрөспүүбүлүкэлэр социокультурнай үөрэхтэрин эйгэтиттэн көрөн оҥоһуллаллара ордугун ыйда. Оҕолор билэр матырыйаалларыгар, төрөөбүт тылы кытта тэҥнээһиҥҥэ олоҕуран оҥоһуллубут үөрэх кинигэлэрэ оҕо нуучча тылын ордук кырааматынайдык ылынарыгар көмөлөһүөҕэ диэн эттэ.

Учуутал хамнаһа

ХИФУ Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун хотугу филологияҕа хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ Антонина Винокурова төрөөбүт тыллар — эбээн, эбэҥки, дьүкээгир, долган, чукча түөлбэлээн олорор төрүт омуктар учууталларын бириэмийэлиир эбэтэр хамнастарын эбэр туһунан этии киллэрдэ. Саха тылын учууталларыттан ыйыталаһан көрдөххө, оннооҕор куорат сиригэр тустаах биридимиэт учууталларын хамнаһа намыһах. Оччотугар тыа сирин, төрөөбүт тыл учууталын хамнаһа хайдаҕын сэрэйиэххэ эрэ сөп. Аны “Земскэй учуутал” федеральнай бырагыраамаҕа төрөөбүт тыл учууталларын эмиэ киллэрэллэрин туруорсуохха диэн ыйда.

Тустаах былаһааккаҕа аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тылларын кыһалҕаларын сэргэ, учууталлары көҕүлүүр, өйүүр, бириэмийэлиир, хамнастарын үрдэтэр боппуруос хаста даҕаны этилиннэ.