Хантан, хайдах удамыр сыанаҕа тутуу матырыйаалын атыылаһабыт?

Билигин Сахабыт сирин улуустарыгар тутуу матырыйаалларын сыаната балай да араас. Манна тиэйии-таһыы ороскуота уонна тутуу матырыйаалын таҥастыыр улахан тэрилтэлэр чугас бааллара  сабыдыаллыыр.  Онон, билигин балаһыанньа хайдаҕын-тугун үөрэттибит.

Эбии ороскуотурбат туһугар

Сыананы ырытан көрүүгэ, бастатан туран, араас улуустар пилорамаҕа эрбэтиллэр матырыйаалларыгар, тутуу маһын оҥорон таһаарар, тиэйэн биэрэр тэрилтэлэргэ ураты болҕомтобутун уурдубут. Чуолаан, лафет, буруус, хаптаһын сыаналарын үөрэттибит. Бэлиэтиир буоллахха, ортотунан,
1 м³ лафет — 5 устуука, 1 м³ хаптаһын — 27 устуука, 1 м³ буруус — 6 устуука буолар. Хомойуох иһин, бу кээмэйдэри билбэт киһи тутуу матырыйаалын атыылаһарыгар балыйтарыан, ордук хос атыылаһан ороскуотуруон сөп. Онон, 1 куубка хас матырыйаал киирэрин билэр наада.

Аны туран, дьиэ туттарга үбү-харчыны сөпкө аттаран туһанар сыалтан, тутуу матырыйаалларын атыылаһары эрдэтинэ былаанныыргытыгар сүбэлиибит. Сааскы, сайыҥҥы кэмҥэ сыана син биир үрдүүр, онон тутуу матырыйаалын кыһыҥҥы өттүгэр тиэйтэрэр, тус оҥорон таһаарааччылартан ылар барыстаах. Эбэтэр аныгы үйэҕэ атын тутуу матырыйаалларынан солбуйар кыах баар.

Улуустарынан сыана араас

Билигин тутааччылар уонна атыылаһааччылар баҕаларынан тутуу матырыйаала сыанатынан да, көрүҥүнэн да, суортарынан да, атын сиртэ аҕалыллыбыт-олохтоох да диэн, арааһа олус элбэх — харчылаах киһиэхэ барыта баар.

Дьокуускай куоракка уонна улуустарынан даҕаны, тутуу матырыйаалын атыылыыр хампаанньа элбэх эбит. Хаптаһын сыанатын куубугар таһаардахха, 20000–28000 солк. диэри халбаҥныыр. Буруус сыаната 27000–33300 солк. тиийэр. Лафет сыаната — 30000–35000 солк. Эрийэн ыйыппыппытыгар, тутуу кэмэ саҕаламмытынан, сыана кыралаан үрдээһинэ күүтүллэр дииллэр.

Илин эҥээр оройуоннарга оҥоһуллар тутуу матырыйааллара үрдүк хаачыстыбалаахтарынан аатыраллар. Онон олохтоох тэрилтэлэр биирдии куубун 30000 солк. –38000 солк. диэри сыаналаабыттар. Ону кытта атын оройуоннарга тиэрдии сыаната икки бүк эбиллэр диэн быһаараллар.

Бүлүү бөлөх улуустарыгар олохтоох да, атын да улуустартан тиэйиллэр сыаната куубугар таһаардахха, хаптаһыҥҥа, бурууска, лафетка биир тэҥ эбит — 35000 солк.

Хоту улуустар тутуу матырыйаалын куораттан эрэ атыылаһаллар, онон киин куорат сыанатынан суоттанар. Кыһыҥҥы суолунан, навигация кэмигэр таһыыга сыаната эбиллэн биэрэр, ол барыта кэпсэтии быһыытынан уонна кэмиттэн көрөн үрдүк диэтилэр. Итини таһынан, тустаах тэрилтэлэр, холобур, Арктикатааҕы атыы-логистическай хампаанньа дьарыктанар. Тутуу матырыйаала хас эмит бүк ыарахан сыаналаах буолуутун төрүөтэ элбэх — д??ьиэни тутуу уонна матырыйааллары тиэйии-таһыы кэмэ кылгас, уматык сыаната үрдүк.

Статистика сыыппаралара

Саха сиринээҕи статистика чахчыларын, СӨ Бырамыысыланнаска уонна геологияҕа миинистэристибэтин иһитиннэриилэрин уонна өрөспүүбүлүкэҕэ тутуу матырыйаалларын оҥорооччулар сыаналарын кэтээн көрөр буоллахха, быйыл 2024 сылы кытта тэҥнээтэххэ, ортотунан, 25–40%-нан эбиллибит. Уустук суоллаах-иистээх, ыраах сытар Арктика уонна хоту улуустарга сыана 35–40%-нан үрдээбит. Оттон өрөспүүбүлүкэ соҕуруу оройуоннарыгар кыратык эбиллибит — 20–22%. Быйыл сыл бүтэһигэр сыана халбаҥнаабата ойуур бырамыысыланнаһын комплексын тэрилтэлэрин судаарыстыбаннай өйөөһүн дьаһалларын олоххо киллэриигэ сөптөөх усулуобуйа тэрилиннэҕинэ күүтүллэр диэн эспиэрдэр сыаналыыллар.

Тастан тиэйии-таһыы

Соторутааҕыта киин куорат олохтооҕо Иркутскайтан «Скай 38» ХЭУо хампаанньаны кытта дуогабардаһан, тутуу матырыйаалын атыылаһан аҕалтаран баран, айдаан тардыбыта иһиллибитэ. 250 тыһ. солк. ылбыт маһа, исписэлиистэр быһаарбыттарынан, тэллэйдээх, хараарбыт, тутууга сөбө суоҕа биллэн, суут быһаарыытынан хампаанньа ботуччу суумаҕа ыстарааптаммыта, ону таһынан, 1 мөл. 350 тыһ. солк. төнүннэрбитэ. Маннык түгэннэр чахчы толкуйга түһэрэллэр.

Навигация кэмигэр өрөспүүбүлүкэҕэ уу тырааныспарынан сылга, ортотунан, 50–60 тыһ. кэриҥэ кууб тутуу матырыйаала киирэрэ биллэр. Сүрүннээн бэс мастан тутуу матырыйаалларын Иркутскай уобалас Киренскэй оройуонуттан тиэйэллэр. Матырыйаал хас эмэ төгүллээх бэрэбиэркэни ааһар, онон куттала суоҕунан биллэр. Үөннээҕин-көйүүрдээҕин эбэтэр тэллэйдээҕин быһаарыыга тустаах лабораторнай чинчийиилэр оҥоһуллаллар. Онон Саха сиригэр баазаларга, ыскылааттарга мунньуллар тутуу матырыйаалын хаачыстыбата мэктиэлээх диэххэ сөп. Холобур, Россельхознадзор управлениетын Амурскай уобалас уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин иниспиэктэрдэринэн 2025 сыл тохсунньутуттан бу ыйга диэри Саха сиригэр киирбит 2,6 тыһ. тахса кууб тутуу маһа хонтуруолламмыт. Бородууксуйа Иркутскай, Томскай уобаластартан, Бурятия Өрөспүүбүлүкэтиттэн уонна Красноярскай кыраайтан тимир суолунан киирэр эбит.

«Кыратык сыыспыппын»

Григорий Алексеев, Дьокуускай олохтооҕо:

— Быйыл сайын дьиэ туттуохтаахпыт. Онон сыананы үөрэтэ сылдьабын. Кыратык сыыспыппын, эрдэ кыһын сакаастыахтаах эбиппин. Чэ буоллун, мин холбор чааһынай дьиэни туттуу улахан дьыала, онон ол 20–30 тыһ. солк. араастаһыыта улахан сабыдыала суох дии саныыбын. Саамай сүрүнэ, үчүгэй хаачыстыбалаах матырыйаал буоллун. Былырыын бэлэмнэниллибит матырыйаал сыаната биллэрдик удамыр эбит. Сарайы, бэсиэдкэни эҥин тутууга туһаныахха сөп буоллаҕа. Кырааскалаан кэбистэххэ, үйэтэ уһун буолара чуолкай. Мин санаабар, санаммыт буоллахха, сыанатын аахсыбакка, туттуохха наада.

«Былырыын кыһын атыылаһаммын үөрэбин эрэ…»

Александр Петров, Хатас олохтооҕо:

— Киин куораттан даачабын туттарга тутуу матырыйаалын арааһын былырыын кыһын атыыласпытым, онон 180 тыһ. солк. кэриҥэ барыстаах хааллым. Билигин сыана лаппа үрдээбит дииллэр. Аны сайын саҕалыам диэн эрдэ былааннанан, тутуу маһын былырыыҥҥы сыананан атыылаһаммын үөрэн олоробун.