Хаптаҕай былыргы сиригэр далааһыннаах археологическай үлэ

Өлүөнэ муостата Илин эҥээргэ үктэнэр сиригэр билигин далааһыннаах археологическай үлэ бара турар. Бу үлэни Гуманитарнай чинчийии уонна Хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын кыһалҕаларыгар институт Илин эҥээрдээҕи археологическай эспэдииссийэтэ иилээн-саҕалаан үлэлэтэ сылдьар. Эспэдииссийэни институт научнай үлэһитэ, археолог Александра Прокопьева салайар. 

Александра Николаевнаны кытта төлөпүөнүнэн үлэтин быыһыгар бэрт ыксалынан кэпсэтэн аастыбыт.

— Бөдөҥ бырамыысыланнас эбийиэктэр тутуллар сирдэригэр археологическай харыстыыр-өрүһүйэр үлэлэр хайаан да ыытыллыахтаахтар, — диир Александра Николаевна. — 2020 сыллаахха “ВИС” ХЭУо үлэһиттэрэ муоста туоруохтаах сирин бэрэбиэркэлээҥ диэн көрдөспүттэрэ. Биһиги уолаттарбыт тахсан чинчийэн көрөн баран, былыргы дьон олоро сылдьыбыт хас да сирэ баар эбит диэн кэлбиттэрэ. Оннук түгэҥҥэ эбэтэр эбийиэги тутуллар миэстэтиттэн көһөрөллөр эбэтэр харыстыыр-өрүһүйэр хаһар үлэлэр ыытыллыахтаахтар. Онон “ВИС”-тары кытта дуогабар түһэрсэн, бэс ыйын 5 күнүттэн ГЧИ археология лабораториятын сэбиэдиссэйэ, устуоруйа билимин дуоктара Розалия Иннокентьевна Бравина хонтуруолунан үлэ саҕаламмыта.

Тугу кэпсииллэр туой иһит үлтүркэйдэрэ?

Бу археологическай харыстыыр-өрүһүйэр үлэлэр “Хаптаҕай поселениета” култуурунай нэһилиэстибэ эбийиэгэ диэн ааттанан, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хаптаҕай нэһилиэгин сиригэр бара тураллар. Муоста тутааччылар пааматынньыктар баар сирдэрин, төһө кыалларынан, тумна сатаабыттар. Арай олох тумнар кыахтара суох сирдэригэр — 6725 кв. м иэннээх сиргэ чинчийэр үлэ бара турар. Билиҥҥитэ 1500 кв. м иэннээх сир кырсын устан үөрэтэ сылдьаллар. Атырдьах ыйын 31 күнүгэр диэри бүтэриэхтээхтэр.

— Билигин икки сүрүн зонаҕа үлэ бара турар: үөһээ сиргэ уонна намыһах сиргэ, — диир Александра. — Үөһээ сиргэ сэбиэскэй кэм саҕанааҕы, ол аата ХХ үйэтээҕи дьиэлэр турбуттарын дакаастаан, олор акылааттарын ыллыбыт. Дьиэлэр икки ардыларын хаһан бүтэрдибит. Манна XIX, ХХ үйэ маллара, туой иһиттэр үлтүркэйдэрэ бааллара. Оттон аллараа сиргэ өтөх турбут сирин буллубут, арай хаһааппытын кытта олус элбэх туой иһит үлтүркэйдэрэ көстөн бардылар. Барыта атын-атын ньыманан оҥоһуллубут, уруһуйдаммыт үлтүркэйдэр. Манна даҕатан эттэххэ, үөһээ сиргэ көстүбүт XIX үйэ туой оҥоһуктара боростуой модороон соҕус эбиттэр. Оттон бу алларааҥҥы үлтүркэйдэр олус уран намчы оҥоһуулаахтар. Онон XVIII үйэ киэннэрэ эбэтэр XVII үйэ да буолуон сөп диэн сабаҕалыыбыт.

Археологтар идэтийбит дьон быһыытынан чугастааҕы үйэ булумньутун көрөөт да быһааран кэбиһэллэр. Арай адьас эрдэтээҥҥи үйэ буолуон сөп диэбиттэригэр, радиоуглероднай датировканы оҥорторо ыыталлар.

Археологическай хаһыыларга көстүбүт хас биирдии булумньу камеральнай обработкатын уонна уруһуйдарын манна миэстэтигэр оҥороллор. Сууйан-сотон, ыраастаан, булбут матырыйаалларын чинчийэн баран, сорҕотун салгыы үөрэтэргэ бэйэлэригэр хааллараллар, үксүн Мэҥэ Хаҥалас улуустааҕы түмэлигэр туттарар дуогабардаахтар. От ыйыгар түмэл үлэһиттэрэ бу үлэҕэ кыттыһа кэлиэхтээхтэр.

Хаһыы үлэтэ хайдах барар?

Билигин хаһыыларга 50‑ча киһи үлэлии сылдьар. Институттан 15 идэтийбит археологы кытта историческай салаа үлэһиттэрэ үлэлииллэр, ону кытта Арктическай билим-чинчийэр киин үлэһиттэрэ дуогабарынан биир ый курдук сылдьаллар. Художественнай училище устудьуоннара кэлэн, археологическай уруһуйу оҥорорго үөрэммиттэр. Үчүгэй булумньу, холобур оноҕос төбөтө, туттар сэп-сэбиргэл, о. д.а. датировкатын, араас суруллуутун кытта хайаан да уруһуйа баар буолуохтаах. Билигин ити кэлэн барбыт устудьуоннартан икки кыыс хаалан худуоһунньук быһыытынан үлэлии сылдьалларын салайааччы хайҕаан кэпсээтэ. Ону таһынан, уонча күҥҥэ ХИФУ историческай факультетын 1 кууруһун бүтэрбит устудьуоннар үлэлии тахсыбыттар.

— Сорох сиринэн күрдьэҕинэн хаһабыт, сороҕун олох сэрэнэн киистэнэн ыраастыыбыт, — диир Александра. — Маннык хаһыыларга туораттан уопуттаах, сүрүнэ археологияны сөбүлүүр, астынар дьону ыла сатыыбыт. Киһи эрэ барыта буору кытта тустарын сөбүлээбэт. Аны быйылгы сайын олус тымныы буолан соһутта, дьиҥэр, хаһан да буолбатах итии сайын кэлиэхтээх этэ диэн кэтэспиппит. Хаһар сирбит олох өрүс үрдүгэр аһаҕас сиргэ турар, олорор балааккаларбыт үөттэр быыстарыгар арыый хахха сиргэ бааллар. Итии кэмҥэ суунар-тараанар душтаахпыт. Ол эрээри сөрүүҥҥэ үлэлиир быдан ордук, итиигэ ордук илистэҕин.

Бу 50‑ча киһи ханна да барбакка-кэлбэккэ, хайдах аһаан-сиэн олороҕутуй диэн ыйытабын. Күнүскү, киэһээҥҥи астарын Хаптаҕайга бэлэмнээн биэрэллэр эбит, ону бэйэлэрэ тиийэн ылаллар. Волонтердары, Майа, Амма оскуолаларын оҕолорун, художественнай училище устудьуоннарын Хаптаҕай нэһилиэгин спортивнай саалатыгар олохтообуттар.

Учуонайдар “ВИС”-тары кытта дуогабар быһыытынан атырдьах ыйын 31 күнүгэр диэри үлэлиэхтээхтэр. Өссө да икки ый баар. Хаптаҕай былыргы сирэ кистэлэҥин сэгэтэн, урукку олоҕун кэпсиир интэриэһинэй булумньуларын көрдөрөрүгэр сэмээр эрэнэбит.