Хаптаҕайтан тимирдэнэн, Уһук Илини баһылаан

Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хаптаҕай нэһилиэгин сиригэр-уотугар балаҕан ыйын 23–24 күннэригэр XVIII үйэтээҕи Тамма тимири уһаарар собуота үбүлүөйдээх 290 сылын көрсө ыраахтан чугастан тоҕуоруспут тимир уустарын сомоҕолуур болгуо тимир төрөөн тахсар «Өбүгэлэргэ сүгүрүйүү» үөрүүлээх тэрээһинэ үрдүк таһымнаахтык буолан ааста.

“2025 сылга Камчаткатааҕы Бастакы эспэдииссийэ 300 сылын уонна Тамма тимири оҥорор собуотун 290 сылын бэлиэтиибит. Бу собуот Саха сирин, Дьокуускай куорат, Охотскай тракт, Охотскай куорат уонна Арассыыйа Чуумпу акыйааннааҕы муора байыаннай флотун устуоруйаларын бииргэ ситимниир.

Тамма тимири оҥорор собуотун туһунан Свердловскай уобалас судаарыстыбаннай архыыбын чахчыларыгар олоҕуран суруйбут кинигэбин Саха сирин итиэннэ Хаптаҕай бөһүөлэгин олохтоохторо интэриэһиргии ааҕалларыттан, туһаналларыттан астынабын. Бу ый 23–24 күннэригэр Хаптаҕай нэһилиэгин сиригэр-уотугар Тамма собуотун уонна Улуу Хотугу эспэдииссийэ бары кыттыылаахтарын кэриэстэригэр өйдөбүнньүк тэрээһин кыттыылаахтарын ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин, Ийэ дойдубут — Арассыыйа устуоруйатын умнуллубут чахчыларын тилиннэрэргэ, үйэтитэргэ туһуламмыт үтүө дьыалаҕытыгар ситиһиилэри баҕарабын”.

“Беринг эспэдииссийэлэрэ” норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыак ааптара, салайааччыта, “Тамма тимири оҥорор собуота” кинигэ ааптара Ильдар Маматов куйаар ситиминэн бу эҕэрдэлээһинэ “Өбүгэлэргэ сүгүрүйүү” тимири уһаарыыга саха тимир уустарын сомоҕолоһуу тэрээһиннэрэ бүтүн дойду үрдүнэн бэлитиичэскэй, историческай суолтата үрдүгүн туоһулуур. Ону Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Д. И. Тихонов, Ил Түмэн дьокутааттара А. Н. Находкин, З. Н. Никитин, бырамыысыланнас миниистирин бастакы солбуйааччы М. А. Кириллин, СӨ Ытык Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Л. Н. Григорьева, культурология билимин дуоктара, профессор О. В. Шлыкова салайааччылаах Арктикатааҕы култуура уонна искусство судаарыстыбаннай институтун дэлэгээссийэтэ, Дьокуускай куорат лицейин үөрэнээччилэрэ кыттыыны ылбыттара көрдөрөр.

Дмитрий Иванович Тихонов, Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга:

—290 сыл диэн эттэххэ дэбигис эрээри, сүрдээх уһун кэм. Мээнэҕэ кураанах сиргэ кэлэннэр бу тимири уһаарар собуоту оччотооҕу модун Арассыыйа Уһук Илин сиригэр-уотугар бастакынан туппатахтара, сахалар тимири уһааралларын, сатабыллаах тимир уустара буолалларын билэр буолан, кинилэргэ тирэнэн бу собуоту туппуттара. Биһиги, олохтоох саха норуота, нууччалар кэлиэхтэрин инниттэн, чинчийээччилэр этэллэринэн XV–XVI үйэлэртэн тимири уһаарар буолбуппут уонна күн бүгүн өбүгэлэрбит бу ньымаларын илдьэ сылдьарбытын норуоппут баайын, уруккутун, билиҥҥитин, инникитин билинэн, ыччаттарбытыгар тириэрдэр сыал-сорук туруорунан үлэни-хамнаһы ыытабыт.

Бүгүҥҥү тэрээһин биир уратытынан, буспут-хаппыт уустар истэригэр уһуйуллааччылар киирбиттэрэ үөрдэр. Бу баҕалаах ыччаттарбыт аҕа табаарыстарыттан билиини, сатабылы ыланнар инникитин кэлэр көлүөнэлэргэ тириэрдиэхтэрэ турдаҕа. Саха норуотун мындыра, инникигэ дьулуура, олох иһин охсуһуутун биир суолу тобулан тахсар ньымата ыччаттарбытын батыһыннара сылдьан үлэ үөрүйэхтэригэр, олоххо уһуйарбыт үтүө көстүүтэ буолар. Биһиги, чинчийэр үлэһиттэрбит, устуоруктарбыт, кыраайы үөрэтээччилэрбит өссө төгүл дириҥник чинчийэммит, Таммабыт собуотун оруолун, бүгүҥҥү күҥҥэ модун Арассыыйа өссө кыаҕырыытыгар, сайдыытыгар суолтатын, оҥорбут үтүөтүн докумуоннарга олоҕураммыт киэҥ эйгэҕэ таһааран, саха норуота оччотооҕу кэмҥэ Арассыыйа аан дойдуга оруолун, бүгүҥҥү күҥҥэ баһылыыр-көһүлүүр оруолун көрдөрөргө улахан тирэх буолбуппутун, буоларбытын көрдөрүөх тустаахпыт!

Андрей Николаевич Находкин, Ил Түмэн Айылҕа харыстабылыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

— Мин биири бэлиэтиэм этэ: бу сылларга, бу күннэргэ Хаптаҕайга урукку уонна билиҥҥи дьүөрэлэһэн олус эппиэттээх уонна интэриэһинэй кэмнэр кэлэн тураллар. Мин саныыбын, ити улахан сайдыыны түстүүр диэн. Хаптаҕай инники кэскилэ сүрдээх киэҥ. Ол курдук сайыны быһа археологическай эспэдииссийэ үлэлээн устуоруйа саҥа илииһин арыйда диэххэ наада. Биһиги көрбөтөх, күүппэтэх улахан чахчыларбытын эспэдииссийэ бу Хаптаҕай сириттэн-уотуттан быһаарыа дии саныыбын.

Аны Тамма тимири уһаарар собуотун 290 сыллаах тэрээһиннэриттэн саҕалаан устуоруйа эмиэ иккистээн тыыннанна диибин. Ону тэҥэ Уһук Илини уонна Арассыыйа киин чааһын ситимниир Өлүөнэ эбэбитин туоруур муостабыт Хаптаҕай сиригэр-уотугар тутулла турара эмиэ сүдү бэлиэ. Онтон тимир уустарын туһунан этэр буоллахха, Ил Дархаммыт тус бэйэтинэн, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата бу улахан хайысханы, төрүт дьарыкпытын өйүүллэр. Бүгүҥҥү тэрээһин Хаптаҕай сириттэн күүс-уох ылан кэҥээн, улахан учуонайдар, кыраайы үөрэтээччилэр кыттыһаннар, биһиги сахалар, Сахабыт сирэ былыр-былыргаттан модун Арассыыйа быстыспат сорҕото буоларбытын дакаастыыр дьүккүөрдээх үлэ үтүө түмүктэрдээх буолуохтун.

Захар Николаевич Никитин, Ил Түмэн дьокутаата:

— Аны уон сылынан Тамматааҕы тимир собуота тэриллибитэ 300 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиэхпит. Онон бу уон сылга өссө бэлэмнэнэн, өссө чинчийэн бу тэрээһини онуоха бэлэмнэнии курдук ылыныаҕыҥ. Кистэл буолбатах, биһиги бэйэбит дойдубут устуоруйатын соччо билбэппит. Онон мин санаабар бу Тамматааҕы собуот устуоруйатын саха оскуолаларыгар барыларыгар үөрэтиэхтээхпит, хас биирдии саха ыччата, өрөспүүбүлүкэ олохтооҕо бу собуот туһунан билиэхтээх, киэҥ араҥаҕа тахсыахтаах диэн өйдөбүллээхпин.

Көҕүлээһин бэйэбититтэн тахсыахтаах

Хаптаҕай сирэ Бүтүн Арассыыйаҕа биллиитэ Тамматааҕы тимири уһаарар собуоту кытта ыкса сибээстээх. Камчаткатааҕы Иккис эспэдииссийэни тимиринэн хааччыйар соруктаах тутуллубут. Кэпсэнэринэн, Петр I ыраахтааҕы бу уһулуччу судаарыстыбаннай суолталаах соругу толоро барар Витус Беринги тус бэйэтигэр ыҥыран кэпсэппит, сыалын соругун чопчулаабыт.

* * *

Онон Хаптаҕай нэһилиэгин олохтоохторо Арассыыйа судаарыстыбата Уһук Илиҥҥэ, Тус Хоту кыраныыссалара кэҥииригэр, Чуумпу акыйааҥҥа муоратааҕы байыаннай флота атаҕар турарыгар улахан өҥөлөөхтөр эбит диэн түмүккэ кэлэбит. Ол курдук, Чуумпу акыйааннааҕы муора байыаннай флотун 2001–2007 сс. командующайа, адмирал Виктор  Дмитриевич Федоров: “Тимирэ суох Чуумпу акыйааннааҕы муора байыаннай флота суох буолуо этэ. Оттон флота суох Амур, Приморье сирдэрэ Арассыыйа састаабыгар суох буолуо этилэр”, — диэн Тамма үрэҕин собуотун саамай үрдүктүк сыаналаан турар.

Уһаарбыт болгуобут — сомоҕолоһуубут бэлиэтэ!

Улуу Суорунтан оҥоһуулаах, Кудай Бахсыттан сыдьааннаах сахалар төрүттэрэ — саха тимир уустара… Алта улуустан: Амма, Мэҥэ Хаҥалас, Хаҥалас, Уус Алдан, Нам, Горнай тимир уустара тимир тааһы уматар, уулларар биэс оһохторун уот сиэбэт кирпииччэлэринэн тутан-кыҥаан көрө-көрө ууран төгүрүтэн таһааран эрэллэр.

Биэдэрэлэргэ туой хааһы оҥорон илиилэринэн бэрт кичэллээхтик сыбыыллар. Субу-субу төбөлөрүн холбоон сүбэлэһэллэр, быһаарсаллар, сороҕор мөккүһэн да ылаллар. “Бу, хары саҕа буолуохтаах”, — дэһэн мээрэйдээн тутан көрөллөр. Эр дьон быыстарыгар тэбис-тэҥҥэ түбүгүрэ сылдьар уус кыргыттары, үөрэнэ, уһаарылла сылдьар оскуола оҕолорун сэргии, кэрэхсии көрөҕүн. Ситим быстыбат, утум салҕанар диэн ити буоллаҕа. Бээ, ааттара-суоллара иһиллибит норуот маастардарыгар, өрөспүүбүлүкэтээҕи, Бүтүн Арассыыйатааҕы, норуоттар икки ардыларынааҕы араас таһымнаах быыстапкалар, тэрээһиннэр кыттыылаахтара, кыайыылаахтара тимир уустарыгар уһуйулла сырыттахтара.

Мантан аллараа Мэҥэ Хаҥалас улууһун тимир уустарын түмсүүтүн салайааччы, хамаанда салайааччыта, Арассыыйа Тимир уустарын сойууһун чилиэнэ, СӨ норуотун маастара, үөрэхтээһинин туйгуна, СӨ Ил Дарханын истипиэндьийэтин хаһаайына Төҥүлүттэн Леонид Прокопьевич Говоров‑Лөҥкүөр Уус санаатын үллэстэр:

— Биһиги билиҥҥинэн 30‑чабыт, үксүбүт эдэрдэр. Ыччаппыт ылсыһан дьарыктанан эрэриттэн үөрэбит, үөрэтэбит. Уус дьоммут араас быыстапкаларга, күрэхтэргэ кыттыылара кэҥээн иһэр. Бэйэбит түмсүүбүт иһигэр саас аайы быһаҕы охсууга күрэхтэһии тэрийэбит. Онтон сайданнар, уопутураннар, уолаттарбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиилэргэ наар бастыыллар.

Түҥ өбүгэлэрбит дойдуларыгар — Хайалаах Алтайга

— Быйыл сайын Төҥүлүттэн, Саха сириттэн 27 буоламмыт Хайалаах Алтайга тиийэммит норуоттар икки ардыларынааҕы тимир уһаарыытыгар кыттан кэллибит. Алтайдар, тувиннар, бүрээттэр, казахтар, монгуоллар, татаардар кэлэннэр, ити омуктары тимири уһаарыыга үөрэттибит. Киһи сөҕүөх, төрүт дьарыктарын олох умнан кэбиспиттэр эбит, онон хас биирдии хамаандаҕа саха тимир ууһа куратор, сүбэһит быһыытынан сыһыарыллан, 8 оһоҕу оҥорон-туруоран уһаарыы ньымаларыгар үөрэттибит.

Сахалыы баҕайы Куйахтанар диэн сиргэ, биһиэнинэн куйах таҥар, оҥостор сир диэн өйдөбүллээх. Биһиги өбүгэлэрбит онно олорор эрдэхтэринэ тимири уһаарар эбиттэр. Эргиччи хайалар быыстарыгар көрдөххө, урукку кыргыс буолан ааспыт сирдэрэ бааллар, таас булгунньахтар дьон көмүллүбүт сирдэрэ эбит. Киһи күрдьэҕинэн тугу да хаспат, барыта таас дойду буолан, аҕыйах күн хааман, тилэхтэрим дэлби ыарыйдылар. Бэйэбит Сахабыт сирэ барахсан үчүгэйэ сүрдээх, бу дойдуга бэриллибэт, тэҥнэниллибэт эбит диэн санаалаах эргилинним.

Төҥүлүлэр уһанарбыт хааммытыгар баар

— Биһиги, Мэҥэ Хаҥалас уустара, сүнньүнэн туттар тэрили, сэби-сэбиргэли, быһаҕы, анньыыны оҥоробут, бэйэ-бэйэбит үөрүйэхпитин, сатабылбытын, уопуппутун атастаһан сылдьабыт, маастар-кылаастары ыытабыт. Бары чааһынай уһанар мастарыскыайдаахтар. Төҥүлүгэ 6 уус кыһата баар, онно кыһа ахсын 2‑лии, 3‑түү, 4–5‑тии уус уһанар. Уопсайынан, Төҥүлү эбэҕэ былыргыттан уустар тимири уһаара, түөлбэлээн уһана сылдьыбыт сирдэрэ буолан буолуо, бу дьыала, дьарык хааммытыгар баар быһыылаах, ыччат дьоммут түргэнник сыстар, баҕаран туран дьарыктанар, уһуйуллар. Ытык киһибит Борис Неустроев‑Мандар Уус манна улаатан, оскуолаҕа саамай үчүгэйдик үөрэммит сирим, иккис дойдум диэн Төҥүлүнү үтүө тылларынан ахтара мээнэҕэ буолбатах. Тамма собуотун 290 сылыгар анаммыт тимири уһаарыыга кыттыахпыт иннинэ соторутааҕыта Мандар Ууска анаан-минээн тиийэн, алгыһын ылан кэллибит.

Бэйэ-бэйэбититтэн үөрэнэн

— Мин бу Тамма тимир собуотун туһунан быйыл саас истэн, онтон һай-һуй диэн интэриэһиргээн, билэн-көрөн собуот 290 сыллаах үбүлүөйүн маннык үрдүк таһымнаахтык бэлиэтииргэ бары саба түһэн үлэлээн бардыбыт. Барыта бэйэ кыаҕынан, араас ороскуотурууну аахсыбакка уһаарыыны бэлэмнээһиҥҥэ Павел Васильев, Дьулус Марков, Егор Романов күүскэ үлэлэстилэр. Бу уустар өссө 90‑с сыллар саҕаланыыларыгар аан бастаан Майаҕа тимири уһаарыыны саҕалаабыттара, таастан дьоҕус болгуо тимири таһаарбыттара.

Намҥа саха улахан тимир ууһа, ытык киһибит, настаабынньыгым Герасимов Василий Иванович-Таастаах Баһылай баар. Мин Намҥа уон сыл педколледжка учууталлаабытым. Ол кэмҥэ колледж устудьуоннарын Баһылайга илдьэн тимири уһаарыыга сырытыннарар этим. Сүрдээх фанат, үөһээттэн “тимири уһааран баран кэл” диэбит киһилэрэ, барытын бэйэтэ, оһоҕун оҥорон, урудаатын булан соҕотоҕун үлэлиир. Устудьуоннарбынаан киниэхэ бэлэмҥэ тиийэммит көрөн-истэн элбэххэ үөрэммиппит. Бэйэтэ Мэҥэҕэ кэлэн уолаттары үөрэтэн-такайан, уһуйан, билигин Сергей Оконешников курдук уонча уһаарар уолаттар бэйэлэрэ дьарыктаналлар.

Сырье быһыытынан тимир тааһын Хачыкааттан уонна Хаҥалас хайатын анныттан хомуйабыт, Алтан сириттэн эмиэ булбуттар этэ. Сергей Оконешниковтаах иллэрээ күн 30‑ча киилэ тааһы уһааран 6–7 киилэлээх болгуо тимири ылбыттар. Онон Мэҥэ Хаҥаласка тимири уһаарааччы ыччат элбээн эрэриттэн үөрэбит, астынабыт. Кинилэри уһаарыы дьыалатыгар үөрэтэбит-такайабыт. Дьиҥинэн, аныгы үйэҕэ үчүгэй тимир арааһа элбэх. Ону биһиги өбүгэлэрбитин санаан, маннык тимиртэн уһаараннар, маннык тимири оҥороллор диэн ситимнээммит, кинилэр үөрүйэхтэрэ, дьарыктара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан бара турдун диэммит уһаарабыт. Ыарахан дьарык, наһаа үлэлээҕиттэн, үбү-харчыны эрэйэр ороскуоттааҕыттан киһи да чаҕыйар. Дэлэҕэ сорох дьон: “Аата, бу дьон, тимир суоҕар диэри кэбилэнэн түһэҥҥит, аныгы үчүгэй үйэҕэ араас тимир элбэх ини”, — диэн куолулууллар.

Саха сатаабатаҕа диэн суох

— Саха сатаабатаҕа диэн суох. Саха тимирдээх, тимири үрдүк хаачыстыбалаахтык уһаарар, эллиир омук диэн нууччалар билэллэрэ. Бэл, Екатерина II императрицаҕа тиийэннэр саха тимирэ ньиэмэс тимиринээҕэр быдан ордук эбит диэн дакылааттыыллар эбит. Биһиги билигин тимири уһаарабыт, болгуо тимири ылабыт диибит да, өбүгэлэрбит курдук сатыы иликпит, кинилэр кистэлэҥнэрин, ньымаларын таайа иликпит. Быһах оҕустахха сороҕор табыллар, сороҕор табыллыбат. Ол урудаатыттан, хостонор миэстэтиттэн эмиэ тутулуктаах. Мин санаабар, болгуоттан булаат оҥоруохха наада. Булааты сахалар эмиэ оҥорбуттар, “былыт тимир” диэн ааттыыллар эбит. Болгуоларын табыллыбатах өртүн оннук оҥороннор быһах эҥин охсоллор эбит. Онон билигин уһаарыллыбыт болгуо тимиртэн оҥоһулубут саамай үчүгэй, кытаанах тимиринэн булаат тимир буолар.

Бу бүгүҥҥү уһаарыыбыт сүрүн ис хоһоонунан өбүгэлэргэ сүгүрүйүү, барыбытын сомоҕолуур болгуо тимири уулларан, уһааран таһаарыы буолар. Ол курдук Горнай, Нам, Хаҥалас, Мэҥэ Хаҥалас, Амма, Уус Алдан улуустарын тимир уустара, тимири уһаарааччылар мустан, сомоҕолоһон үлэлии сылдьабыт. Манна улуустаһыы диэн суох, бэйэ-бэйэбитин кытта кэпсэтэн, сүбэлэһэн оһохторбутун оҥоробут. Уһаарыыга диэн улуус-улуустан илдьэ кэлбит 30‑чалыы киилэ урудаабытын холбоон, булкуйан баран, биэс оһоххо үллэрэн кутан баран, уһаарабыт. Көмөлөөн таһаарбыт болгуо тимирбитин 290 саастаах Тамма тимири оҥорор собуота үлэлии турбут сиригэр, Өлүөнэ эбэбит быйаҥнаах кытылыгар Хаптаҕай нэһилиэгин түмэлигэр, дьонугар-сэргэтигэр Саха сирин маннык ааттаах-суоллаах тимир уустара, тимири уһаарааччылар уулларан таһаардылар диэн суруктаан-бичиктээн бэлэх уунуохтаахпыт.

Аан дойду туристарын үмүрү тардыахха

— Бу тэрээһин сүрдээх инникилээх, кэскиллээх. Ол курдук, кэнэҕэскитин манна, тимир суолу, аспаал иэннээх бэдэрээлинэй таһымнаах Ньиэбэр суолун, Өлүөнэнэн улуу уу суолун сыттана сытар, Өлүөнэни туоруур модун муостаны өҥөйө аан дойдуну ситимниир харалҕаннаах айан аартыгын айаҕар олорор Хаптаҕай сиригэр-уотугар, аан дойду айанньыта ааһар, тоҕуоруйар буолуоҕа. Ону учуоттаан, болҕомтоҕо ылан, өрөспүүбүлүкэ сир, миэстэ анаан биэрдэҕинэ аныгылыы туристическай комплекс тэрийэн, база, дьиэ-уот тутан, туристар хоно-өрүү сытан саха уустара тимири уһаарыыларын эт харахтарынан көрөр, болгуо тимиртэн эллээн быһах, кылыс, араас тэрил, бэлэх-туһах оҥоһуллар маастар-кылаастарга тимир уустарын үлэлэрин билсэр, сувенир оҥоһуктары атыылаһар, кибер сайдыы кэмигэр аныгы саха омук олоҕун укулаатын, сиэрин-туомун, култууратын эйгэлэригэр киирэн алтыһан тахсар усулуобуйаларын тэрийэр, олохтуур тоҕо кыаллыа суоҕай.

Онуоха Арассыыйа судаарыстыбата Уһук Илини баһылаан Чуумпу акыйааҥҥа тахсыытыгар, Уһук Хоту сирдэри холбооһунугар сүҥкэннээх оруолламмыт Тамма тимири оҥорор собуота 290 сааһын бэлиэтиир үрдүк таһымнаах тэрээһиммит бастакы ыллыктаах хардыыбытынан буоллун!