«Харах тэстэринэн» айанныыр суоппардар…

“Мин Сунтаарга командировкаҕа таксыынан баран кэлээри, сурахха киирэр, кэпсээҥҥэ кэпсэнэр куһаҕан майгылаах айанньыт буоллум. Бүлүү тыраассата оҥоһуллан, суоппардар  «харах тэстэринэн» айанныыллар. Биир түгэҥҥэ, арай, спидометры  көрбүтүм —  130 км/ч. Мин ону-маны барытын кыл түгэнигэр толкуйдаан ыллым, микро-оптуобус толору дьон, бас хайа барар муусука, ким да арай саҥарбат.

Массыына суол тоҕойдоругар бу ойоҕоһунан иэҕэйэн ыла-ыла айанныыр, туох эрэ тимирэ хаачыгыраан ылар. Ол тухары суоппар төлөпүөнүн илиититтэн араарбат, бассаабын хаһа олорор, ол быыһыгар туох да солуута суоҕу кэпсэтэр, өссө эбиитин араассыйанан эмиэ уруй-айхал, эҕэрдэлэһии.

Тулуйбатым уонна суоппарга: «Тохтоо эрэ  эн, мин хайдах эмит тиийиэхтээх сирбэр тыыннаах тиийдэрбин!» – диэн этээччи буол­лум.  Дьэ, онно эрэ биир дьахтар син хоһуласта. Онтон эрдийэн,  мин суолу быһа, ол аата 15 чаас тухары  бу суоппарбын манааччы буоллум. Сотору-сотору эргийэн көрөр, төлөпүөнүн ылаары илиитэ кыһыйар, төлөпүөнүгэр бас­­саап кэлэн дьиримнии-сандаара сытар. Мин уун-­утары, дьэ, уордайан көрөн олордум, бу уһун усталаах суол тухары. Суоппар төлөпүөнүн син биир ылла, миигин көрбөтүн диэн, атын кулгааҕар даҕайар, эмиэ бассаап көрөөрү гынна. Мин тохтоттум ээ. Биир сиргэ киһим нухарыйда дуу, хайдах дуу: арай, өйөнөн олорор тоҥолоҕо сыыһа-халты түһүтэлээтэ. Мин суоппарбын көхсүттэн анньыалаатым: «Хайа, бу утуктаатыҥ дуу, тугуй? Иккис суоппарыҥ ыыппат дуо?» — диибин. Ол курдук,  кэлэ-бара — сүрэх ыарыыта.

Таксыыстар үгүстэрэ урбаанньыттар эбэтэр чааһынай тэрилтэ суоппардара буолаллар. Оччотугар суолга сэрэхтээхтик айанныырга, айанньыттары кытары сыһыаҥҥа, быһылааны таһаарбат туһугар айан быраабылаларыгар кинилэри ким эмэ үөрэтэрэ-такайара буолуо дуо диэн санаа киирэр.

Суол саахала туохтан буолла дии-дии араас эспэртиисэ, быһылааны силиэстийэлээһин. Ону баара сэрэҕэ суох быһыы-майгы, суол оҥоһуллан олус түргэн сырыы —  бу үгүс саахал төрүөтэ эбит. Айаннаан иһээччилэр биһиги бары ити суоппардарга харчы төлүүр дьон быһыытынан кинилэртэн сэрэхтээх буолары ирдиэх тустаахпыт, толлубакка. Биир эмит хабыр суоппар баар буолуо. Ол курдук,  биир киһи миигин, аныгыскы чайнойга хаалаҕын, атын массыынаны булунаар диэбитэ. Ол эрээри, харчыга айаннаан иһэн мээнэ ким да үүрүллүбэт! Дьэ, итинник мөкү быһыыларын видеоҕа эҥин устуохха сөп, бодолорун тардыналларын курдук. Ону баара саахал буолбутун кэннэ, буолуох буолбутун кэнниттэн түһэрэ охсон тарҕатабыт. Сэрэхтээх буолуоҕуҥ, бэ­­йэ-бэйэни харыстаһыаҕыҥ!

Суол быраабылатыгар ким эмэ үөрэтэр дуо?

Бу сурук биһиэхэ саҥа сыл саҕаланыыта, Бүлүү суолугар киһи өлүүлээх алдьархай тахсаатын кытары киирбитэ. Ол эбэтэр, ааптар дууһатын кыланыытын тириэртэҕэ. Биһиги бары да араас кыһалҕанан, наадабытынан  таксыыларынан айанныыбыт. Онон бу сурукка күүркэтии да, омун­­нааһын да суоҕун бэркэ билэбит.

Хомойуох иһин, ону саҥа сылга киирээт да, баара-суоҕа икки эрэ нэдиэлэ иһигэр олус элбэх суол быһылаана (ол иһигэр, киһи өлүүлээх)  тахсыбыта туоһулуур. Ол барыта социальнай ситимнэринэн, сонуну киэҥник тарҕатар сириэсти­бэлэринэн тарҕанан, таас сүрэҕэ суох киһи утуйар уутун уйгуурдар.

Бу быһылааннар “Бүлүү”  федеральнай суолга  сытар Горнай, Бүлүү, Ньурба  улуустарыгар таҕыстылар. Саахаллар  тахсыбыт төрүөттэрин анал­лаах сулууспалар үлэһиттэрэ быһаарыахтара турдаҕа. Сүрүн төрүөттэр, буруйдаахтар  быһаарыллыахтара эрээри, өлбүтү тилиннэрбэккин, оттон  балыыһаҕа киирэргэ кү­­һэллибит киһи доруобуйатын чөлүгэр түһэрии элбэх бириэмэни, тулууру, дьулууру эрэйэр. Итинник буолбатын туһугар, бастатан туран, суоппардар болҕомтолоох, эппиэти­нэстээх буолаллара эрэйиллэр. Дьону таһар таксыыстар, биллэн турар, дьиэ кэргэттэрин иитээри, күнүстэри-түүннэри айанныыллара өйдөнөр (бэл, убаас­тыы, аһына да саныыгын). Ол гынан баран, кинилэр, бастатан туран, дьон олоҕор эппиэтинэһи сүгэр үлэлээхтэрин ханнык да түгэҥҥэ умнуо суохтаахтар. Ити кинилэргэ, этэргэ дылы, сибэтиэй быраабыла буолуохтаах эбээт!

Таксыыстар  үгүстэрэ урбаанньыттар эбэтэр  чааһынай тэрилтэ суоппардара буолаллар. Оччотугар суолга сэрэхтээхтик айанныырга, айанньыттары кытары сыһыаҥҥа, быһылааны таһаарбат туһугар айан быраабылаларыгар кинилэри ким эмэ үөрэтэрэ-такайара буолуо дуо диэн санаа киирэр. Үксүгэр дьоннорун сөптөөх ахсаанынан хомуйдулар да, уруулга олороот ыраах суолга турунар курдуктар. Эбиитин куоракка кэлэн, дьоннорун түһэртээн баран, аны  төннөр дьоннорун хомуйа охсон, сынньаммакка, утуйбакка да айанныыр таксыыстар эмиэ бааллар.

Биллэн турар, кинилэр бары дьалаҕай, ыһыллаҕас, маһы тиэйэн иһэр курдук айанныыр, тиэйэн иһэр  дьонноругар куруубай сыһыаннаах буол­батахтар. Сэрэхтээхтик, айанньытын настарыанньатынан көрөн айан­нааччылар бааллар.

Сүрүн төрүөттэр

Анал үөрэхтээх исписэлиистэр  суол-тырааныспар саахалын сүрүн  төрүөттэрин маннык быһаараллар:

– Иннигэр иһэр уонна бэйэтин массыынатын икки ардын тутуспат буолуу;

– Утары иһэр массыынаҕа тахсан биэрии;

– Иннигэр иһэр массыыналары  ситэн ааһыы быраабылатын кэһии;

– Уруулга итирик туруктаах олоруу;

– Суоппар уһун айаҥҥа сылайыыта;

– Айанныыр тэтимин (скорость) күүһүрдүүтэ;

– Суолга айаннаан иһэн атыҥҥа аралдьыйар кэмэлдьитэ;

– Күн-дьыл уонна суол туругун ситэри учуоттаабакка айаннааһын;

– Куттал тахсарыттан быыһыыр куру туһаммат буолуу;

– Оҕо олорор кириэһилэтэ суох айаннааһын.

– Суолга болҕомтото суох буолуу.

Чуолаан,  хараҥа кэмҥэ айаннааһын муҥутуур болҕомтону эрэйэр. Быһылааннар тахсар сирдэринэн сылыктаатахха, үчүгэй суоллаах сиргэ саахал элбэхтик бэлиэтэнэр. Суол үчүгэйигэр балыйтаран, суоппардар муҥутуур түргэнник айанныыллара мэлдьэх буолбатах. Маннык саахалларга суоппартан ураты “буруйдаахтар” эмиэ баар буолаллар. Холобур, туман кэмигэр айанныыр кутталлааҕын уонна ыараханын  сэргэ, айан суолугар наадалаах сирдэргэ анал бэлиэлэр суохтара, суол хаартан ыраастаммата, суол кытыылара, сырдатар уот, бэлиэ суохтара уо.д.а.

Ити  үөһээ этиллибит быһылааннарга улахан массыыналар кэнники иһэр массыынаҕа сүгүн-саҕын туораан биэрбэттэрэ, төттөрүтүн, мэһэйдэһэллэрэ эмиэ баарын туһунан суоппардар эмиэ бэлиэтииллэр. Ол аата, улахан суолга айан уопсай быраабылатын тутуһуу, бэйэ-бэйэҕэ убаастабыл  суоҕа эмиэ араас быһылааҥҥа тириэрдэр.