Хардата суох дорообо

Уулусса устун хааман иһэн билэр киһибин көрдөхпүнэ, хайаан да дорооболоһобун. Ол эрээри ардыгар “иэдэс” биэрэн хардардахтарына, чахчы да куһаахан буолан ылабын, испэр “Ама, билбэтэ дуу…” диэн санаан аһарабын.

Маныаха майгынныыр түгэннэр билэр дьоммор эмиэ үгүстүк хатыланаллар эбит. Үөрэ-көтө сэлэспит, оннооҕор бииргэ командировкаҕа сылдьан алтыспыт дьонуҥ билбэтэҕэ буолаллара киһини хомотор. Сырыы аайы аҥаардас биир эрэ киһи бастаан дорооболоһоро эмиэ сүрдээх курдук, кэҕис гынар ама уустук дуо?

Наадыйдахтарына эрэ биллэллэр

“Уруккуттан билсэр кыыһым хаһан да дорооболоспот. Бастаан утаа бэйэм дорооболоһорум, дорооболостохпуна аны дорооболоһор. Биирдэ алҕас көрбөккө хааман истэхпинэ, аттыбынан оннук ааспыта. Мин кыһыйаммын аны дорооболоспот буолбутум. Арай бу соторутааҕыта туохха эрэ наадыйбыт, төлөпүөнүм нүөмэрин булбут уонна наадатын этэр. Дорооболоспот, кэпсэппэт эрээри аны наадыйаат кэлэн билэр буолан хаалбытыттан испэр төһө да абардарбын, көмөлөстөҕүм дии, аны дорооболоһор буолар ини” диэн ааҕааччыбыт суруйар. Олоххо маннык дьон эмиэ баар. Бу кинилэр дьоҥҥо сэнэбиллээх, убаастабыла суох сыһыаннара дии саныыбын.

Биир күн үчүгэй, иккис күн куһаҕан

“Ыаллыы олорор дьахтарым биир күн үчүгэй, иккис күн куһаҕан. Дорооболоһор дорооболоспот күннээх”, — диэн билэр аҕам саастаах дьахтарым муҥатыйар. Туора дьонтон сылтаан киһи настарыанньата алдьаныа суохтаах дииллэр психологтар. Олоххо араас майгылаах дьон элбэх. Барыларын кытта тапсар, уопсай тылы булар уустук. Онон атын киһи бүгүн дорооболоспотоҕуттан сылтаан эһиги күҥҥүт алдьаныа суохтаах. Буолбут быһыыны-майгыны олус судургутук аһардан кэбиһии — ураты талаан. Оттон ону барытын искэ тутан хом саныы сырыттахха, бэйэ ис туругун эрэ ыһаҕын, чугас дьоҥҥор куһаҕаннык дьайаҕын.

Иэдэс биэрии

Дорооболоһор дорооболоспот күннээх дьонтон киһи тэйиэхтээх. Өскөтүн, эрдэ дорооболоспот, кэпсэппэт эрээри, наада тирээн кэлбитигэр кэпсэтэр, дорооболоһор буоллаҕына, бу аата сэнэбил бэлиэтэ дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, дорооболоһуу сиэр-майгы, култуура да өттүнэн киһи таһымын көрдөрөр. Мындыр толкуйдаах кырдьаҕастар сүбэлииллэринэн, маннык түгэҥҥэ киһи киэҥ көҕүстээх буолуохтаах, ол эрээри биир бастакынан көмөлөһө сүүрүө суохтаах. Дорооболоһуу, эҕэрдэлэһии бэйэҕэ үчүгэйи тардарын умнумаҥ. Хардата суох дорообо син биир иэдэскэ оҕустарбыт кэриэтэ. Ол да иһин “иэдэс биэрдэ” диэн саха бэргэн этиитэ баар.

Ис туругу харыстыахха

Ис туругу харыстыыр туһуттан таска буолар күннээҕи кыһалҕаҕа болҕомто уурар наадата суох диэн психологтар этэллэр эрээри, дьиҥ олоххо үгүспүт тутуспат. Тоҕо диэтэххэ, үөрэ-көтө дорообоҕор харда ылбатаххына, билэр киһиҥ “иэдэс” биэрэн аастаҕына, ама хайдах кыһамматаҕа буолуоххунуй? Киһи-киһи майгыта араас. Ким эрэ дьээбэлээх, ким эрэ чуҥкук, ким эрэ дьэллэм, ким эрэ айар куттаах. Бу дьоҥҥо барыларыгар сатаан табан сыһыаннаһыы уустук. Онон хаһан эрэ алтыһан ааспыт, билсибит буоллаххына, судургу дорообону ыһыктар ама уустук буолбата ини? Ол эрээри омос көрдөххө, кыра кыһалҕа ахсын кыһанар чахчы наадата суох, бүгүн дорооболоспотох киһилиин сарсын дорооболоһор наада дуо? Ис туругу харыстыыр киһи бэйэтин истиэхтээх. Кини кимиэхэ эрэ өсөһөн тугу эрэ дакаастыыра туохха да наадата суох. Дорооболоһуоххун баҕарбаккын, дорооболоһума. Дорооболоһорум дуу, суоҕа дуу диэн санаа эрэ аалыыта оҥостума. Барытын судургутук ылын уонна тута умун.

Атын эйгэҕэ аралдьыйыы

“Куруук үөрэ-көтө кэпсэтэр, алтыһар киһим бүгүн дорооболоспокко ааста. Мин кинини хомоппут буоллаҕым дуу…” маннык санаалар уйан дууһалаах үгүс дьону долгутар. Оттон сорох айар эйгэлээх дьон ардыгар умнуган буолуохтарын сөп эбит. Кинилэр айымньыны, атыны саныы сылдьан алҕас аахайбакка ааһыахтарын сөп. Аныгыс сырыыга көрсөн “Хайа, бэҕэһээ тоҕо дорооболоспотуҥ” диэн ыйыттахтарына? үгүстэрэ өйдөөн көрбөтөхтөрүн туһунан этиэхтэрин сөп. Билигин социальнай ситим сайдыбыт кэмигэр дьон өйө-санаата эмиэ уларыйда. Өйдөөн хаалар дьоҕурдара биллэ намтаабыт. Бүгүн үөрэппит ырыаларын тылын нөҥүө күн өйдөөмүөхтэрин сөбүн туһунан психологтар эмиэ бэлиэтииллэр. Бу кылгас өй (память) дэнэр. Онон бүгүн үлүскэннээх үөрүүгэ, бырааһынньыкка билсибит, уһун киэһэ устата алтыспыт киһиҥ сарсын кэлэн дорооболоспокко аастаҕына, “кылгас өйдөөх умнуган киһи” диэн ааттыаххын сөп дииллэр кинилэр.

Култуура уонна кэпсэтии

Ханнык баҕарар кыһалҕаны олорон эрэ холкутук быһаарсар наада дииллэр. Ол эрээри кэпсэтиигэ утары барбат, чахчы да иэдэс биэрэ сылдьар дьонтон тугу булан ылыаҥый? Оҕо сааһыҥ доҕоро, бииргэ үөрэммит дьонуҥ, аймахтарыҥ да көрсө түһэн баран халты ааһар түгэннэрэ баар буолуон сөп. Бу чахчы, култуура намыһаҕын бэлиэтэ. Киһи оҕо сылдьан, эдэр сааһыгар алтыспыт дьонун дэбигис умнубат. Арай улаатымсыйыан сөп эбит. Улаатымсыйыы эбэтэр кыбыстыы дииллэр психологтар. Киһи тоҕо улаатымсыйарый? Кини иһигэр бэйэтинэн, олоҕунан астыммат буолуутуттан бэйэтин көмүскэнэн улаатымсыйар. Тэйитэр эйгэни үөскэтэр. Уопсастыбаннай тырааныспарга, уулуссаҕа, дьон быыһыгар билэр киһигин көрдөххүнэ, “ким этээй” диэн саатар өйдүү сатыахтааххын. Оттон өр кэмҥэ алтыспыт киһигин кытта дорооболоспокко ааһар буоллаххына, култуура өттүнэн доҕолоҥнуургун туоһулуур.

Петр Иванов, Дьокуускай:

— Мин хараҕым мөлтөх буолан ардыгар чугастан да дьону билимиэхпин сөп. Онно чугастык билэр дьонум хомойботтор. Алҕас билбэккэ ааспыт да түгэннэрдээҕим буолуо.

Анастасия Петрова, Бүлүү улууһа:

— Былыр-былыргыттан саха дьонугар дорҕоонноох дорообо диэн өйдөбүл баар. Бу эйэҕэс, култуурунай буолуу туоһута. Билэр дьон дорооболоһуохтаахтар. Улаатымсыйыы, көрбөтөҕө буолуу диэн кыра ычаттан тахсар. Кимнээҕэр улахан дуоһунастаах, биллиилээх дьон судургу, көнө буолаллар. Онон дорообоҕутун өрүү тута сылдьыҥ.

Марфа Крылова, Дьокуускай:

— Мин дьон дорооболоһоругар да дорооболоспотугар да кэлин кыһаммаппын. Сыл ахсын алтыһар дьонуҥ эйгэтэ кэҥиир, ыырыҥ ыраатар. Урукку билэр дьоҥҥун умнуоххун эмиэ сөп. Оттон дорооболостохторуна, биллэн турар, үөрэ-көтө хардарабын.