Харыйаны хантан ылар ордугуй?

Оҕо эрдэххэ оскуола Саҥа дьылыгар анаан ыраах хантан эрэ тыыннаах харыйаны кэрдэн аҕалар буолаллара. Оттон дьиэбитигэр оччолорго хас биирдии ыал искусственнай харыйаны туруорарбыт. Билигин кэм уларыйан, харыйа арааһа атыыга элбэх. Ол эрээри, билигин даҕаны үгүс дьон тыыннаах харыйаны туруорар. Тыыннаах харыйа атыылаһар ордук дуу, үйэлээх искусственнай харыйа ордук дуу?

«Лесхоз» олбуоругар

Ахсынньы 14-15  күннэриттэн Дьокуускайга Кеша Алексеев уулуссатыгар «Якутлесресурс” баазатын киэҥ олбуоругар харыйа арааһа кэккэлиир. Мин бүгүн Сайсары оройуонун Кеша Алексеев уулуссатыгар баар, норуокка биллэринэн, “Лесхозка» тиийдим. Харыйалар, бэстэр  кырыы-кырыытынан кэккэлэспиттэр. Таһырдьа -47 кы­­раадыс. Киэҥ олбуор иһэ массыынанан туол­бут. Үс эр киһи халыҥнык таҥнан баран дьоҥҥо харыйа ылан биэ­рэллэр. Күрүөҕэ өйөммүт, хаптаччы дьаарыстаммыт бэстэри, харыйалары кэрийэ көрөбүн.  Манна харыйа сыаната төһө уһунуттан, хойуу лабаа­лааҕыттан тутулуктаах. Ортотунан,  харыйа сыаната 1 200 солкуобайтан саҕаланар, оттон бэс – 1 000 солкуобайтан. Атыыга, быһа хо­­лоон, 300-чэ кэриҥэ маһы аҕалбыттар. Өссө кэлэр нэдиэлэҕэ биир бачча кэлиэҕэ диэтилэр. Дьон төһө атыылаһар диэн ыйытабын.  “Ээ, ылаллар, кэлэр нэ­диэлэҕэ эбии харыйалар, бэстэр кэллэхтэринэ, өссө ылыахтара. Билигин тымныыттан куттаналлар быһыылаах”, – диэн харыйа атыылааччы кэпсиир. Бэлиэтээн эттэххэ, манна төлөбүрү уу харчынан ылаллар. Бытарҕан тымныыга иттэр сир суох. Онон сып-сап хойуу лабаалаах, удамыр сыаналаах дии санаабыт хары­йаларын суулуу тутаат массыыналарыгар ыксыыллар эбэтэр такси ыҥыраллар.

Оттон арай харыйаны бэйэм кэртэхпинэ?

Оттон арай харыйаны бэйэм кэртэхпинэ? Киһи харыйаны бэйэтэ сөбүлээбитин талан кэрдиэн баҕарар буоллаҕына, Дьокуускайдааҕы ойуур хаһаа­йыстыбатын тэрилтэтигэр Курашов уулуссатын 46 дьиэтигэр тиийэн икки маһы кэрдэригэр көҥүл ылыан наада. Манна пааспардаах тиийэн атыылаһыы туһунан дуогабар түһэрсиллэр, онтон ыйыллыбыт сиргэ тиийэн икки харыйаны кэрдэргэ көҥүл ылар. Биир мас сыаната 150 солкуобайга тэҥнэһэр. Түһэрсиллибит дуогабар икки-үс нэдиэлэ устата дьиҥнээх. Көҥүлэ суох харыйаны, бэһи кэрдии иһин 3-4 тыһыынча солкуобайга диэри ыста­рааптыыллар. Өскөтүн, ойуур ха­­һаайыстыбатыгар оҥоһуллубут хоромньу суумата 5 тыһыынча солкуобайга тэҥнэстэҕинэ, хо­­луобунай дьыала тэриллэр.

Искусственнай да харыйа араастаах

Билигин атыы-эргиэн кииннэригэр харыйа арааһа дэлэй. Аҕыйах сыллааҕыта харыйа атыылаһа бары Кытай ырыынагар барар эбит буоллахтарына, аны билигин дьиэҕэ тиэрдэн биэрии өҥөтүн хото туһаналлар. Былырыыҥҥыттан үгүс дьону “Литэй» туллубат кытаанах ин­­нэлэрдээх харыйалар умсугуталлар. Маннык харыйалар сыаналара 5000 солкуобайтан 40 тыһыынчаҕа тиийэр. Мин искусственнай харыйалар сыаналарын, хаачыстыбаларын тэҥнээри, «Азия» атыы-эргиэн киинигэр уонна «Хозмаркекка» сырыттым. «Азияҕа» киирбитим, хары­йалар араас уотунан чаҕылыйа көрүстүлэр. «Бу харыйа бэйэтин уоттара дуо?» – диэн ыйытабын. Онуоха атыылааччы уол: «Суох, бу сап утахтарыгар иилиллибит гирлянданан харыйалары киэргэппиппит», – диир. Уоттаах харыйаҕа ымсыырбыт киһи гирлянданы эмиэ атыылаһыан наада. Оттон маннык сап синньигэс утахтарыгар тиһиллибит гирлянда сыаната 1900 солкуобайтан 3000 тиийэ араастаһар. «Азияны» көрөн баран салгыы «Хозмаркет» харыйаларын көрө бардым. Туман быыһынан Чернышевскай уулуссатын устун айанната турдум. Тиийбитим, киһи бөҕөтө. Ким эрэ харыйа оонньуура атыылаһар, ким эрэ иһит-хомуос көрөр. Харыйа атыыланар сиригэр киирбитим, онно да балачча киһи баар. Сыл бүтэһик ыйа буолан, ону сэргэ «хара бээтинсэнэн» чэпчэтиилээх табаардар хамаҕатык атыыга бараллар эбит. Манна саамай чэпчэки кытаанах иннэлээх харыйа сыаната 19000 солк. тэҥнэһэр. Оттон сымнаҕас иннэлээх харыйа 3500 сол­куобайтан саҕаланар. Ол эрээри, харыйаҕа саамай чэпчэки сыана социальнай ситимҥэ атыыланар хары­йаларга баарын бэ­­лиэтии көрдүм.  Оттон эн дьиэҕэр харыйаҕын киэргэппитиҥ дуо?