Хатаска Аҕа дойдуну көмүскээччи сылыгар анаммыт тэрээһин буолан ааста

Хатас сэлиэнньэтигэр ийэ дойдуга бэриниилээх буолууну иитэр, дойдумсах буолууну сэргиир сүрдээх дириҥ ис хоһоонноох “”Герои нашего времени” диэн тэрээһин буолан ааста.

Бу тэрээһин билигин Н.В.Слепцов дириэктэрдээх П.Н. уонна Н.Е. Самсоновтар ааттарынан Хатас орто оскуолатыгар, кылаастар икки ардыларыгар ыытылла турар спартакиада чэрчитинэн үөһээ ааттаммыт тиэмэҕэ дакылааттар ааҕылыннылар. Ааҕыыга 8,9,10, 11 кылаастартан кытыннылар. Хатас оскуолатыгар уонунан сылларга научнай-практическай кэмпириэнсийэлэр ыытыллыбыттара оҕолор баһыйар үгүс өттүлэрэ үлэлэригэр дьэҥкэ көстөр, оҕолор тоҕо, хаһан, ханна, хайдах диэҥҥэ эппиэттиирдээх үлэлээхтэрэ дьүүллүүр сүбэни үөртэ. Ол курдук дакылаат аахпыттарын кэннэ дьүүллүүр сүбэ чилиэттэрин боппуруостарыгар балай эмэ эппиэттэстилэр. Ааҕыллыбыт дакылааттарга Аҕа дойду Улуу сэриититтэн саҕалаан буолан ааспыт, буолбут байыаннай эпэрээссийэлэр, сэриилэр кыттыылаахтара биһиги оҕолорбут хос эһээлэрэ, эһээлэрэ, абаҕалара, таайдара, күтүөттэрэ, аҕалара кэпсэннилэр. Онно көрдөххө, ырытан, ыраҥалаан санаатахха саха норуота хайа да түгэҥҥэ дойду туһугар туруулаһар хорсун хоодуот санаалаах ЭР ХОҺУУННАРДААХ буолара дьэҥкэтик көһүннэ. Ааспыт да үйэҕэ, бу да үйэҕэ сиҥнэрэр дьайыылар омсолорун, сиэргэ баппат дьайыыларын утарсарга, кыларыйар кырдьыгы таһаарарга, дойдуга ытык иэһи төлүүргэ эрэйи-моһолу кытта өйүнэн, сатабылынан туруулаһар туруу дьоннордоохпутун өссө төгүл итэҕэйдибит.  Бу күҥҥэ ахтыллыбыт “Алеша” тааҥка экипаһын, Андрей Баишев, Семен Минин, Иннокентий Спиридонов, Анатолий Хахыров, Степан Хахыров, Вячеслав Соловьев, Ион Васильев тустарынан кинилэр сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, оҕолоро, 11а кылаастан Копырин Айтал, 11б кылаастан Федоров Валентин, 10а кылаастан Егорова Джулиана, 10б кылаастан Гуляева Маша, 9б кылаастан Белолюбская Наталия, 9б кылаастан Минин Семён, 8а кылаастан Герасимов Айгылаан, 8в кылаастан Спиридонов Афоня кэпсээтилэр. Ордук кыайа-хото тутан, сиһилии кэпсээн, боппуруостарга толору эппиэттээн Семен Минин бастакы, Маша Гуляева иккис, Айтал Копырин үһүс миэстэни ыллылар. Бу тэрээһин үөһэ эппитим курдук спартакиада чэрчитинэн ыытыллар 3 түһүмэх буолар, онон кылаастар этэргэ дылы интэриэстэрэ улахан, дакылаатчыттарга ыалдьааччылар көрүдүөргэ чөмөхтөһө-чөмөхтөһө отур-ботур кэпсэтэллэр, кэтэһэллэр-манаһаллар.

Онтон дакылаат суруллуутугар дьиэ-кэргэн хамсаабыт, онно учууталлар холбоспуттар. Сорох учууталлар киирэн иһиттилэр, оҕолоругар “ыарыйдылар”. Көрөрбүт курдук, бииргэ буолуу, түмсүү, бэйэ бэйэни өйдөһүү, өйөһүү, долгуйуу барыта түмүллэн тэрээһин долгунугар элбэх киһи киирдэ. Мантан салгыы бу матырыйааллары кылаас аайы ааҕыахтара, билиһиннэриэхтэрэ, онтон кэпсээбит оҕо сырыы ахсын кэпсиирэ эбиллэн, тупсан, бэйэтигэр эрэлэ улаатан иһиэ, кэм геройдарынан киэн туттуута улаатыа, дойдумсах буолуута чиҥиэ буоллаҕа. Кэпсии үөрэммит киһи анаарар, ырытар, тэҥниир дьоҕура сайдар, сыыйа-баайа умсугуйан өссө дириҥэтиэн, кэҥэтиэн баҕарар таһымҥа тиийэр. Инньэ гынан бу курдук дьон иннигэр тахсан кэпсээһин, онно бэлэмнэнии үтүө өрүтэ үгүс. Онтон бүгүҥҥү дакылааттары истэн биһиги оччолортон баччаларга диэри дьон киэнин чулууларын хорсун быһыыларын сөҕө-махтайа махтана иһиттибит. Айгылаан Герасимов хос эһээтэ хоту Тиксиигэ балыктааһыҥҥа сылдьан бүтэн баран борохуот хаһан кэлэрэ биллибэтин истэн баран өйүн-санаатын, күүһүн-кыаҕын хомунан баран ахтылҕаннаах дойдутугар Ньурбаҕа хаан-уруу дьонугар тиийэн көмөлөһө, үлэлии-хамсыы охсоору сатыы! Түһүнэн кэбиспит. Дьэ санаан көрдөххө төһөлөөҕү хааман-сиимэн, ууну-хаары кэһэн, сис тыалары, аар тайҕалары, үрэхтэри, өрүстэри, күөллэри туораан, хонууга-сыһыыга хонон тоҥон-хатан тиийбитэ буолуой?!Кэлээт даҕаны үлэҕэ-хамнаска холбоһо түһэн булт бөҕөтүн бултаан, сонордоһон сэрии кэннинээҕи урусхалы чөлүгэр түһэриигэ үлэлээбит, эбэтэр Ион Васильев уот сэрииттэн төннөн кэлэн эйэлээх олоҕу тутууга үлэ-хамнас үрдүгэр түспүт. Кини сыдьаана спорт бэтэрээнэ, 50-60 кыраадыстаах тымныыга таһырдьа сүүрүүгэ Өймөкөөн улууһугар буолар марафоҥҥа бэйэтин саастыылаахтарыгар куруутун инники күөҥҥэ сылдьар, онтон оҕонньор сиэнэ Ион Копырин «Боотур» этэрээтигэр киирэн дойдуга буола турар быһыыга-майгыга бэйэтин кылаатын киллэрдэ. Эбэтэр дойдубут туһугар бэйэтин тыынын толук уурбут Андрей Баишев хайдах курдук оскуола саҕаттан бэйэтин кыанар, турбут-олорбут уол буола улааппытын, хайдах курдук эппиэтинэстээх, тулуурдаах-дьулуурдаах буолан атыттарга холобур буолардыы сылдьыбытын иһиттибит. Онтон Маша Гуляева буорах сыттаах уот сэрии хонуутуттан ордубут эһээтин байыаннай билиэтин дьоно харахтарын харатын курдук харыстаан илдьэ сылдьалларын аҕалан көрдөрдө, онно 1941-42 сыллартан кини байыаннай олоҕун хардыылара барыта суруллан, дьиҥ-чахчы дойду историятын кэрэһитэ буоллаҕа. Семен Минин аҕата туох ханнык чааска сылдьарын, онно туох сыаллаах-соруктаах сулууспалыырын чуолкай билэр, сибээскэ күн аайы баар диэн, кэпсэтэбин мин тугу гынарбын куруутун ыйыталаһар, сүбэлиир-амалыыр диэн сэһэргээтэ. Валентин Федоров таайа В.Соловьев хас даҕаны сэрии кыттыылааҕа буоларын  эттэ.Афоня Спиридонов аҕам сатаабатаҕа диэн суох, кини туохтан иҥнэн-толлон турбат хорсун киһи диэн Вячеслав саха саха курдук сэмэй буолан быраатыгар бэрт сэмэйдик, кылгастык быһа тардан кэпсээбитин сыа-сым курдук тутан бэрт дьоһуннук кэпсээтэ. Ити курдук төһө даҕаны субу тутан туран, кыргыһыы хартыынатын көрбөтөрбүт саха дьоно барахсан хаһан даҕаны туора турбакка күн бүгүн хас биирдии, ыал, аймах аайы сэрии курус дуораанын, тыынын эппитинэн-хааммытынан, өйбүтүнэн-санаабытынан билэрбит туоһута буолбут тэрээһиҥҥэ сырыттыбыт.

Дьүүллүүр сүбэ састаабыгар дойдуга бэриниилээх дьону иитиигэ быһаччы үлэлэһэ сылдьар уопуттаах учуутал Саввинов Эдуард Николаевич, эбэтэр хас да сэрии кыттыылааҕа Иванов Максим Кириллович, эбэтэр олохтоох дьаһалтаҕа ыччаты кытта уонна спорт хайысхатыгар үлэлэһэр Семен Семенович Игнатьев өссө Хатастааҕы “Ситим” айымньы дьиэтин дириэктэрин солбуйааччы, Дьокуускай куорат Дууматын дьокутаата Осипов Алексей Дмитриевич бааллара тэрээһин таһымын үрдэппитэ чуолкай.

Дьэ уонна түмүкпэр бу тэрээһин салайааччытын Петр Андреевич Никифоровы кытта ааспыт сылга кэпсэтиибиттэн быһа тардыыны аҕалахха маннык:  «Идэҕин сөбүлүүгүн дуо?», —  диэбиппэр наһаа истиҥник астынан туран: “Үлэбин сөбүлүүбүн, үлэбэр үөрэ-үөрэ барабын” – диэн эппиэттээтэ. «Онтон үлэҕэр саамай сүрүн сыалыҥ тугуй?» диэҥҥэ: “Дьиҥнээх эр дьону иитэн таһаарарга кыһаллабын” – диир. Дьэ астык эппиэт дии. Маннык дьон баарын тухары инникигэ эрэл, үтүөҕэ-сырдыкка тардыһыы баар буолар буоллаҕа. Бу санаабын бигэргэтэр тэрээһиҥҥэ сылдьан оҕолорбутунан, биир дойдулаахтарбытынан, Хатаспыт олохтоохторунан киэн туттуум өссө чиҥээтэ.

Наталья Руфова, Хатас