Хатаска айар кут дьоллоох түһүлгэтэ, уйгулаах туоната аһылынна

Үҥкүү, үөрүү-көтүү, үрдүк үктэл… Бэл диэтэр дорҕооннуун дьүөрэлэһэр тыллар. Үҥкүү диэтиҥ да, дьэ, чахчы ити тыллар барыта бааллар. Өссө үҥкүү — чэпчэки, чаҕылхай, чэбдик, чөл, чиҥ, чэмэлкэй, чэбэр. Бу барыта сааскыны, сандаархайы, сайаҕаһы санатар. Били олоҥхо тылынан эттэххэ, бу манна — сааскыга буоллаҕа унаар маҥан күн уҥа түннүгүнэн уруйдуу уунар, хаҥас түннүгүнэн айхаллыы хайыһар сардаҥалары кытта айар-тутар санаа күүһэ саргы кыната буолан дайа көтөрө.

Хатастааҕы “Тускул” КК «Праздник Терпсихоры» диэн нэһилиэк иһиттэн кынаттанан көппүт норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа тахсыбыт бырайыакпыт Хатастааҕы оҕо ускуустубаларын оскуолатын кытта бииргэ үлэлээһин эйгэтин чэрчитинэн үөскээбит, куорсун анньыммыт биир саамай таһаарыылаах, ааппытын суолбутун доргуччу ааттатар үҥкүү күрэс буолар. 27 сыл анараа өттүгэр мындыр, ырааҕы көрөр талааннаах салайааччыбыт СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Чепалова Людмила Михайловна айылҕаттан бэриллибит таайыгас-сэрэйигэс дьоҕурунан өтө көрөн, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ үөрэхтээһинин туйгуна Хатастааҕы оҥо ускуустубаларын оччолорго Хатастааҕы музыкальнай оскуола дириэктэрин, күн Хатастааҕы оҕо ускуустубаларын оскуолатын хореографияҕа отделениетын салайааччытын Лариса Егоровна Бурцевалыын биир санааҕа кэлэннэр, үҥкүү күрэһэ саҕаламмыта. Онтон ыла үйэ чиэппэриттэн ордук кэмҥэ биир да сыл тохтообокко ыытыллан кэлбит тэрээһин Хатаспытыгар сандал саас бэлиэтэ, сандал саас бэлэҕэ дэниэр диэри олоххо чиҥник хардыылыыр. Маҥнайгы кыттааччылар хастыы даҕаны көлүөнэ оҕолоро кытыннылар, онтон сорохтор ол тухары бу күрэх араас категориятыгар барытыгар – уһуйаантан саҕалаан улахан дьоҥҥо тиийэ сааска кытыннылар, кыттыахтара даҕаны турдаҕа. Ол курдук, күн бүгүн кыттааччыны сааһынан араарар буоллахха 3 сааһыттан саҕалаан аҕыс уон сааһы аһарыахха тиийэ баар. Өссө биир өттүттэн көрдөххө, уһуйаан саҕаттан кыттааччы Корякина Илона, Сивцева-Плотникова Айыына, Иванова Дайаана күн бүгүн бэйэлэрэ салайааччылар, уһуйааччылар. Үтүөҕэ, кэрэҕэ тардыһыы күүстээҕин хоту улуустартан кэлэн кыттыыларыгар көрүөххэ сөп, аҥаардас билиэттэрин сыанатын санаатахха, сүрэх күүскэ тэбэр диэххэ айылаах бас быстар сыаната, аны онно көстүүм таҥаһын, тиктэриитин сыанатын эбэн кэбис, аны аччаабыта 7 хонукка хонор-өрүүр, аһыыр, сылдьар харчыларын эбэн кэбис. Дьэ, хас эмит нууллаах сыыппара тахсар… Ону ол диэбэккэ айар аартык арылларын туһугар, талааннаах-дьоҕурдаах дьоммут сайдалларын туһугар үлэлиир-хамсыыр уһуйааччыларга, үп-харчы булан ыытар төрөппүттэргэ, кыттааччыларга барҕа махталбытын этэбит.

Сыыппара чааһыгар киирдэххэ, бу курдук диэн сэһэргиибит. Күрэс үс күн барда, бастакы икки күн 1047 кыттааччы — 100 ансаамбыл, 7 солист, 4 дуэт үҥкүүлээн битийэн ааста. Кыттыы географиятын эттэххэ, Монголия Улан Баторытан, Булуҥтан,Үөһээ Халыма, Үөһээ Дьааҥы, Муома, Өймөкөөн,Бүлүү, Эдьигээн, Томпо, Алдан, Уус Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Өлүөхүмэ, Кэбээйи,Хаҥалас, Горнай улуустарыттан, Дьокуускай куораттан, Кангалаастан, Сырдаахтан (Дьокуускай), Мархаттан, Хатастан талааннаахтар-дьоҕурдаахтар муһуннулар. “Үҥкүү хайысхатын, тиэмэтин чааһыгар киирдэххэ ордук хото норуодунай үҥкүүлэр турбуттар, аныгылыы истииллээхтэр суох буолбатахтар бааллар”- диэн бэлиэтиир бырайыак ааптара Лариса Бурцева. Онон бу икки-үс күн тиргиччи кэнсиэрдэри көрбүт киһи норуот быһыытынан уратыбытын, хотугу омуктар олохторун-дьаһахтарын ойуулааһыны, хоһуйууну дьэҥкэтик көрдө. Бурятскай, монгольскай үҥкүүлэр үрдүк таһымнаахтык көһүннүлэр – атын омук үҥкүүтүн ис туругун биэрэргэ ол норуоту олоҕун, устуоруйатын дириҥник үөрэтии, чинчийии баара көстөр. Хайа эрэ омук ордук санна, илиитэ эбэтэр атах хамсаныыта уо.д.а. Дьөһөгөйү дьүһүйүү элбэх, үөрүөхпүт туһугар барыта тус туһунан тыыннаах, туох эрэ сонун көрүүлээх буолан эмиэ дьөһөгөй диэбэтибит. Дьэ ити курдук ырыаҕа, дьүрүскэҥҥэ 7 нотаны эргитэр — урбатар буоллахха үҥкүү эмиэ сүрүн хамсаныылардаах, ойуу-бичик тахсар ньымалардаах, бэйэтэ туһугар математика, онно дууһа -сүрэх иэйиитин киллэрии наһаа боростуой дьыала буолбатах, аны ону иитиллэччилэрин ылыныахтарын уонна эн баҕараргын таһаарыахтарын наада. Инньэ үҥкүү туруорааччы туһугар бэйэтэ өрөсүссүөр, сценарист, музыкант, историк быһатын эттэххэ дэгиттэр талааннаах киһи буолар.

Быйылгы күрэс уратыта – барыта сирэй кыттыы буолла, кэтэхтэн кыттыы суох. Үһүс күнүгэр маастар кылаас ыытылынна, дьүүллүүр сүбэ күрэс кыттыылаахтарын үҥкүүлэрин ырытыылара буолла. Маастар кылааһы бүтүн сахабыт сирэ тарбахха баттыыр ытыктабыллаах чинчийээччи, уһуйааччы, наукаҕа биллэр аатттаах-суоллаах саха омук аар саарга аатырар аартыктарын арыйбыт Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Арассыыйа хотугулуу илиҥҥи норуоттарын култууратын уонна тылларын үнүстүтүүтүн фольклор уонна култуура хаапыдыратын дассыана, историческай билим хандьытаата, норуот маастара Петрова Светлана Ивановна үҥкүү көстүүмүн боппуруостарыгар бэрт дириҥ хорутуулаах кэпсэтиини таһаарда, биллэн туран бу тэрээһин туһалааҕа, инникилээҕэ боппуруоһу үөскэппэт. Онтон дьүүллүүр сүбэ ырытыыта бу тутан туран этэргэ дылы итиитигэр бэлиэтээһиннэри махтана ылыннылар. Уопсай санаалары түмэн эттэххэ ускуустуба бу хайысхата сайдыытыгар дьиҥ чахчы тиритэ-хорута үлэлии-хамсыы үлэлии сылдьар уһуйааччылар, салайааччылар үлэлэрин үрдүктүк сыаналаатылар, уонна биирдиилээн алҕастарга тохтоотулар. Дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ – Антипина Людмила Семеновна – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Гражданскай килбиэн бэлиэ хаһаайката, үҥкүү туруорааччы,РФ театральнай сойуустарын чилиэнэ, Хуухээ Балдорж – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Монголия судаарыстыбатын муҥутуур наҕараадатын – Хотугу сулус хаһаайына, Громова Розалия Александровна – СӨ култууратын туйгуна, Дьокуускай куорат уокуруктааҕы норуот айымньытын киинин кылаабынай исписэлииһэ, Софронеева Евдокия Семеновна – аныгы хореографияҕа элбэх маастар кылаастар, лабароаториялар бырайыактарын кыттыылааҕа, кыайыылааҕа, ДЬ.КК уонна ХИФУ выпускницата, Нямжав Оргилбаяр – Илин Сибиирдээҕи уокурук Монголия устудьуоннарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, элбэх норуоттар икки ардыларынааҕы, бүтүн Арассыыйатааҕы күрэстэр муҥутуур кыайыылааҕа. Дьэ көрөрбүт курдук эдэр сибиэһэй көрүү, үгэскэ киирбит, норуодунай, өттүттэн көрөр уопуттаах көрүү, дьүрүскэн өттүттэн көрүү эмиэ баар.

Кыттааччылары кытта кэпсэтииттэн быһа тардан кэпсиир буоллахха куруутун киһи дууһатын уйан кылын таарыйар, сүргэтин көтөҕөр, үрдүктэн үрдүккэ тардыһар турукка киллэрэр айымньылардаах Текеянова Олимпиада Васильевна ансаамбылын уолаттарыныын сэһэргэһэн баран испэр наһаа киэн тутта, астына санаатым. Кини туруорбут үҥкүүлэрин үҥкүү диэтэххэ тутах өйдөбүл буолар ол иһин айымньыларын диэтим. Уолаттар олох тутта-хапта сылдьалларыттан саҕалаан ураты туруктаахтара, ис бэрээдэктээхтэрэ, сааһыламмыт санаалаахтара көстөр. Кимнээҕи кытта кэпсэтэбин диэбиппэр өр толкуйдуу барбакка бэрт эрэллээхтик Михайлов Алгыс, Саввинов Афанасий Наумов Алдан диэн ааттаталаата, уолаттар даҕаны ааттаһыннара-көрдөһүннэрэ барбакка биэрбит боппуруостарбар улахан дьон-курдук толору ис хоһоонноох эппиэттэри уу сахалыы саҥаран биэрдилэр. Уолаттар бары даҕаны ордук сахалыы үҥкүүнү ордороллор эбит. Тоҕо диэҥҥэ эппиэттэрэ бэрт судургу, көнө истэргэ, ылынарга астык. Кинилэри кытта сэһэргэһиим сүрүн ис хоһооно маннык буолла — саха киһитэ тутта-хапта сылдьардыын, өйдүүн-санаалыын күүстээх, ис туруктаах буолуохтаах, онно биһиги үҥкүүлүүр үҥкүүлэрбит туруктара сөп түбэһэллэр. Түмсүүлээх сомоҕолоһуулаах, эрэллээх буоларга эмиэ үҥкүү тыына көмө буолар.

Уһуйааччылары кытта кэпсэтиигэ Корякина Илона Евгеньевна – Хатастааҕы оҕо ускуустубатын оскуолатын хореографияҕа уһуйааччыта, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи сааһыттан сцена оҕото этэ. Талбыт идэтэ эмиэ үҥкүүнү кытта быһаччы сыһыаннаах. Кини этэринэн оҕо эрдэҕиттэн сандал сааһы кытта сибээстээх санаата Терпсихора бырааһынньыга буолар. Терпсихора бырааһынньыга киниэхэ долгуйуу, сатыырыттан үөрүү, сценаҕа тахсыыттан дуоһуйуу. Ол гынан оччоттон баччаларга диэри үөрэнээччилэрэ да тахсалларыгар бэйэтэ тахсарыттан итэҕэһэ суох долгуйуу, куттал онтон ол кэннэ дуоһуйуу, үөрүү, астыныы буолар. Мария Даниловна Васильева салайааччылаах Бүлүү улууһун Тааһаҕар нэһилиэгин култуура дьиэтин “Дугуйук” ансаамбыл салайааччыта 50 саастарыттан үөһээ саастаахтараг туруорбут монгольскай үҥкүүтэ көрөөччү даҕаны, дьүүллүүр сүбэ даҕаны үрдүк сыанабылын ылыан ылла. Хара саҕаланыаҕыттан сүрдээх түргэн тэтимнээх, араас элбэх хартыыналаах, хамсаныылаах-имсэниилээх үҥкүүнү кыайа-хото тутан ылбыт тэтимнэрин ыһыктыбакка үҥкүүлээтилэр. Үҥкүү айыллыытын устуоруйатын ыйыппыппар Мария Даниловна бастаан дьүрүскэнин истибитим, истээт олох сонно тута үҥкүүм маннык буолуо харахпар көрбүтүм иэн кэпсээтэ. Бастаан хамсаныыларын үөрэппиппит онтон сыыйа-баайа тэтимигэр киллэрэн испитим. Бу үҥкүүбүт биһиэхэ айар аартыкпыт аанын тэлэччи арыйда, хас да күрэскэ Гран При үрдүк аатын сүкпүппүт. Бу күрэс дьүүллүүр сүбэтин сыаната олус үрдүк ирдэбиллээҕин билэр этибит, онон эппиэтинэс кытаанаҕа этэ. Инньэ гынан төһөнөн ыарахан, соччонон Ансаамбылым далбардарыгар ис сүрэхпиттэн сыралаах үлэбит сыаналанаммытыгар махтанабын. Дьиҥинэн бастаан оҕолорго туруоруохпун баҕарбытым, ону ордук көстүүмүн ыарырҕаппыттара ол иһин Дугуйуктарга биэрбитим уонна сыыспатахпыттан ис сүрэхпиттэн үөрэбин.Үҥкүүбүт аата “наездница” диэн. Бүлүү улууһун, Чинэкэ нэһилиэгин «Долун» ансаамбыл салайааччыта, Прокопьева Люция Афанасьевна – “Бу күрэс биир сүрүн уратыта дьүүллүүр сүбэ үрдүк ирдэбилигэр уонна ураты сыанабылыгар сытар. Кистэл буолбатах үгүс куонкурустар хас эрэ баалы ылбыт хас да ансаамбыл толорооччу буоллун кубоктаан, кумааҕы туттаран ыыталлар. Манна оннук буолбатах, этэргэ дылы хас биирдии баалгын тиритэн-хорутан ылаҕын уонна бастааччы баал аҥаара да буоллун чорбойон тахсыан наада буолар, биитэр туох эмит уратылаах, “минньигэстээх” буолуохтаах. Инньэ гынан олус интэриэһинэй, көхтөөх уонна умсугутуулаах. Мин оҕолорум – үҥкүүһүттэрим эмиэ манна кэлэллэрин олус сөбүлүүллэр. Бу уораҕайга 1000 хайдах даҕаны баппатын өйдүүбүн, ол эрээри ким эмит анньыһа сылдьарын дуу, биитэр нүөмэрин күүтэн эрэйдэнэ олорорун көрбөппүт. Ол тэрээһин үлэ биир кэрэхсэбилэ, үтүө өрүтэ. Күрэс кэнсиэрдэрэ бириэмэтэ, чааһа барыта чуолкай ыйыллан турар буолар. Аан айаҕыттан эйэҕэс-сайаҕас үлэһиттэр көрсөн муна-тэнэ сылдьааччыны көрбөккүн, барыта сахалыы дьоһун, наҕыл.Биһиги манна хамсык эрэ буолуон иннигэр ситиһиилээхтик кыттан барбыппыт.”

Түмүгү, хаартыскалары, кыайыылаахтар испииһэктэрин http://terpsichore.ru бу аадырыска киирэн көрүөххэ син.

Дьэ ити курдук сандал саас сандаархай туоһута, кустук араас өҥүн дьэргэлдьитэ оонньотор, эрэкэ-дьэрэкэ оҕолору доҕойута ойутар, аҕам саастааҕы алтыһыннарар, орто саастааҕы доҕордоһуннарар Терпсихора бырааһынньыга быйылгы сылга түмүктэннэ эһиилгигэ диэри диэн далбаатыы хаалла.

Н.Руфова. Хатас 2025