Хатыҥнаахха сылгы тоҕуоруйуо

Дьааҥы улууһун Суордаах нэһилиэгин туһунан былырыыҥҥы халаан уутунан үгүс киһи билэр. Бу Суордаахха Хатыҥнаах диэн кэрэ айылҕалаах, үрэх туорааһыннаах, бөһүөлэктэн 20-чэ км тэйиччи сиргэ сылгыһыт Миитэрэй Дьөһөгөйүн оҕолорун көрөр-истэр. Дьиҥэ, Хатыҥнаах урут бөһүөлэк буолан иһэн хаалбыт дойду. Улахан хотоно диэн, күрүөтэ-хаһаата диэн. Дьэ, манна билигин Дьөһөгөй оҕотун иитэргэ, үөскүүрүгэр олус бэртээхэй дойду буолла дииллэр.

Дмитрий Горохов 43 саастаах, этэргэ дылы, күөгэйэр күнүгэр сылдьар киһи. Кини хонууга-сыһыыга сылдьар киһи, сынньана таарыйа, бэрт холку куолаһынан сылгыны иитиинэн хайдах дьарыктанарын, туох уустуктар баалларын туһунан аргыый аҕай кэпсээтэ.

– Туох да омуна суох, сылгыны ииппиппит үйэ буоллаҕа, арааһа. Аҕам аҕатын аҕатыттан – хос эһэбиттэн саҕалаан бу күҥҥэ диэри быстыбакка тиийэн кэллэҕэ. Урут диэххэ дуу, былыр диэххэ дуу, оҕону оҕо курдук оонньоппоттор этэ, кыра эрдэхтэн ол иһин сүөһүгэ-сылгыга, табаҕа кэбэ­ҕэстик сыһыннахпыт, олохпут дьарыга оҥоһуннахпыт. Хоту дойдуга сылгыны көрүү-истии диэн олус судургута суох, ыарахан үлэ буоллаҕа. Ханна даҕаны оннук ини. Күрүөтэ-хаһаата – букатын дьиэ туттар кэриэтэ. Хаппырыыс, мындыр үлэ. Аҥаардас кыстыыр отун бэлэмнээһин үгүс сыраны эрэйэр. Быйыл сайын хаһан да көрсүбэтэх эрэйбитин көрүстүбүт – бугулларбытын маска  куурдан, оттоотубут, сылгыбытын, ынахпытын сыл таһаараары. Оттуур сирбит ити кэлэн ааспыт улахан уу кэннэ буорунан бүрүлүннэ. Мэччирэҥмит биир оннук. Кыһалҕа диэтэҕиҥ. Миэхэ ынахпар, сылгыбар сыл тахсалларыгар 368 туонна курдук оту кэбиһиэхтээхпин.  Учуонайдар этэллэринэн, сылгы сууккаҕа түөрт эрэ чаас аһаабат, турар диэн. Уоннааҕытын наар кэбийэн, аһаан тахсар буоллаҕа. Кыһын сыппакка кэриэтэ сылдьар. Ол да буоллар, ырдар эрэ өрүттүбэт идэлээх, – диэн кэпсээнин бааһынай-пиэрмэр хаһаайыстыбатын баһылыга Дмитрий Дмитриевич саҕа­лаата.

Онон үчүгэйдик көрүөх­хэ-истиэххэ наада. Күһүн быһыы бэрдэрэн, үөнүн түһэттэрэн, укуоллаан, син балачча түбүгү-садьыгы көрсөллөр. Ол да буоллар, ордук сааскы кэмҥэ көрүүтэ үгүс эбит. Саас хаар уутугар төрөөн, оҕото тумнас­тар түгэнэ элбэҕин бэлиэтиир. Ону көрүөххэ, кэтиэххэ наада эбээт. Сылгылара кинини бэрт ыраахтан көрөн, утары кэлэллэр эбит.

Сороҕор сылгы барахсан ынахтааҕар көрүүлээх ээ. Ынаҕыҥ хотон иһигэр турар буоллаҕа. Оттон төрүүр биэни бүтэйгэ хаайан эҥин көрүөхтээххин. Хайдаҕын да иһин, сылгыны көрүү-истии үлэтэ – сылгыһыт үлэтэ сүрдээх ыарахан.

– Сылгыны иитиигэ хантан, ким уопутун туһанныҥ диэн ыйытаҕын. Барыта бэйэм, уруккуттан көрө-истэ уопуттаах, сыыһабар-халтыбар үөрэммит буолан, улаханнык атын сүбэҕэ наадыйбат курдукпун. Сороҕор сылгы барахсан ынахтааҕар көрүүлээх ээ. Ынаҕыҥ хотон иһигэр турар буоллаҕа. Оттон төрүүр биэни бүтэйгэ хаайан эҥин көрүөхтээххин. Хайдаҕын да иһин, сылгыны көрүү-истии үлэтэ – сылгыһыт үлэтэ сүрдээх ыарахан. Хайа, кыра сылгыны ииттэххинэ, үс хас сыл хараххыттан араарбаккын. Тииһэ үүнэрэ, кытаатара эҥин… Үгүс сылгы сайын тииһиир, оттон сорох кыһыҥҥы тымныыга. Кыһын тииһиирэ букатын куһаҕан. Күн-дьыл туруга даҕаны бу Дьөһөгөй оҕотун иитиигэ эмиэ сабыдыаллыыр. Ол да буоллар, инчэҕэй хаар түһэн хаалбатаҕына, манна син эрийсэр. Биһиэхэ дойду сирин курдук хаар халыҥ буолбатах, – диэтэ салгыы Миитэрэй.

“Бэйэм дойдум сылгыта модьу-таҕа…”

Бэйэтин дойдутун сылгытын модьу-таҕа быһыы­лаах диэн астынар. Сорох үчүгэй дьылга эбии аһаппаппыт диир. Кырдьык даҕаны оннук, айылҕа оҕото буоллаҕа.

Дмитрий Дмитриевич саамай хараастан туран, Суордаахха былырыын сайын кэлэн ааспыт халаан уутун ааттыыр. Уҥуор сылдьыбыт сылгылар этэҥҥэ буоллахтарына, бөһүөлэк таһынааҕылары уу илдьэ барбытын хантан булан ылыахтарай? Суох буоллаҕа. Сураҕа суох сүппүккэ аактааһын эҥин диэн көрүллүбэт, онон үгүс киһи ночоокко тэбилиннэҕэ, ытыс сотуннаҕа. Ол хайдах курдук абалаах буолуой?

Отун-маһын бэйэтин ты­­раахтарынан тиэйэр, ити, үөһээ этэн аһарбыппыт курдук, 20-чэ км сиртэн. Адьырҕалар да син көстөн ааһаллар эбит. Хата, этэҥҥэ курдук диир.

– Сылгыһыттары долгутар биир боппуруоһунан ат тэрилинэн хааччыныыны ааттыахха сөп. Ол эрээри муҥатыйар эмиэ табыллыбат. Билигин ат тэрилигэр сөптөөх быа-туһах элбэх. Хата, строп лиэнтэ диэн суох буолбута куһаҕан. Онон ыҥыыр холуҥа оҥостор этибит. Кытай быата оннукка букатын барсыбат. Биһиэхэ сөп тү­­бэспэт ыҥыырдар атыыланаллар, – диир кини баар кыһалҕа туһунан.

Миитэрэй быйыл отучча төбөнү кыстатар. Этэҥҥэ күөххэ үктэннэллэр диэн иһигэр бүөмчү санаалаах. Билигин сылгы төбөтүгэр биэс­тии тыһыынча солкуобайы өрөспүүбүлүкэ Тыатын хаһаа­йыстыбатын министиэристибэтэ биэрэр буолбутун биһириир. Үрдээбит аата үрдээбит диэн сыаналыыр.

Суордаахтар, уопсайы­нан Дьааҥыга даҕаны, дьон Дьөһөгөй оҕотун иитэн эрэрин бэлиэтиир. Сорохтор идэһэ оҥостон, сорохтор тыыннаахтыы атыылыыр эбиттэр. Ол эрээри Дьааҥыга кэлин сылгыһыттары түмпэт буолбуттарыттан хомойор. Суордаахтан ат сүүрдэ да барбаттар, сүүрэр да ат бараммыт.

Дмитрий Дмитриевич оҕолорун эмиэ бэрт кыраларыттан бу өбүгэтин төрүт үгэһигэр сыһыарар. Сайын бэйэтин кытта илдьэ сылдьан үөрэтэр-такайар, тутарга-хабарга, бэйэтэ этэринэн, сыһытарга үөрэтэр. “Үлэ элбэх”, – диир бэрт судургутук. Кини кулун тутар 8 күнүгэр бэһис оҕото – кыракый кыысчаана күн сирин көрбүт. Ыарахан үлэҕэ сылдьар киһи итинтэн санаата өрө көтөҕүллэ сылдьар. Онон тапталлаах кэргэниниин, алын кылаас учуутала Анна Николаевналыын  үс уол, икки кыыс оҕолоохтор. Хайы-сах уоллаах кыыс устудьуоннар.   Сартаҥтан саха ынаҕын аҕалан иитэн эрэр.  Инникитин дьиэ кэргэн граныгар киирсэр баҕалаахтар. Онон тыа сирин киһитин сиэринэн, барытыгар ылсар диэххэ сөп. Уонна түмүккэ Дмитрий Горохов курдук сылгыһыттары куруук өйөөтүннэр диэн баҕа санаабытын тиэрдиэҕиҥ!

Хаартыскалар Д.Горохов тиксэриилэрэ