«ҺӨҔҮҤ: саха тыла – худуоһунньук хараҕынан»

Аан дойду дьоно үксэ ангылычаан тылынан, Арассыыйа олохтоохторо нууччалыы саҥаралларын кэннэ, тоҕо биһиги төрөөбүт тылбытын билэ сатыахтаахпытый? Чахчыта да, бу балысханнык сайдар үйэҕэ омуктуу билэр ордук буолбаат?

Ол эрээри биһиги ити атын тылларынан ис санаабытын сайа этэр, иэйиибитин хоһоон гынан хоһуйар, кэрэхсии көрбүппүтүн киэргэтэн кэпсиир кыахтаахпыт дуо? Хомойбуппутун эбэтэр үөрбүппүтүн, сэҥээрбиппитин эбэтэр сэргээбэтэхпитин, кэрэхсээбиппитин эбэтэр ахсарбатахпытын толору тиэрдэбит дуо?

Тыл таһыма уонна туруга туттуллар эйгэтиттэн улахан тутулуктаах. Онуоха айылҕа, култуура, олох усулуобуйата, уопсастыба өйө-санаата, киһи майгыта-сигилитэ – барыта сабыдыаллыыр. Ол эрээри төттөрүтүн тыл киһиэхэ дьайыан, уларытыан эмиэ сөп.

Бэйэҕэр табыгастаах эйгэҕэ көдьүүстээхтик уонна дьоллоохтук олорор туһуттан ис дьиҥҥинэн буолар, хайдах бааргынан сылдьар ордук. Ити бэйэ уратытын сүтэрбэккэ тута сылдьыыны учуонайдар «самоидентификация», оттон бэйэни билиини “самосознание” диэн тылларынан быһаараллар. Диктитэ диэн, маныаха ити “бэйэ” диэн өйдөбүл өбүгэлэрбит хас да сүүс “мин” диэннэриттэн таҥыллан тахсар эбит. Оттон ол кинилэри кытта ситимниирбит – тылбыт.

Бөлүһүөктүү өттүттэн көрдөххө итинник. Оттон төрөөбүт тыл олоххо суолтатын туһунан этэр буоллахха, баҕар, бу тыйыс айылҕалаах Сахабыт Сиригэр биһиги өссө үчүгэйдик дьаһанан олоруохтаахпытын, сорох тылбыт ис хоһоонун ситэ өйдөөбөт биитэр төрүт билбэт буоламмыт, тылбытыгар кистэнэ сылдьар сүбэлэри таайбакка, туһаммакка сылдьар буолуохпутун сөп.

«ҺӨҔҮҤ: саха тыла – худуоһунньук хараҕынан» – худуоһунньуктар тустаах тиэмэҕэ бастакы быыстапкалара. 20 тус ааптар уонна 4 арт-бөлөх төрөөбүт тылларын хайдах ылыналларын живопись, графика, скульптура, инсталляция, графическай дизайн, о.д.а. ньымаларынан дьүһүйдүлэр. Кинилэр кимнээхтэрин билиһиннэрэбит: Екатерина Шапошникова, Эдита Степанова, Сардаана Иванова, Дора Айкуо Тихонова, Василий Камшилин, Анна Саввина, Феодосий Заровняев, Людмила Федорова, Александра Неустроева-SUORAT, Екатерина Суржанинова, Мира Аргунова, Йэн Сур, Лариса и Мария Захаровы, Хаарчаана Баппагай, Наталья Христофорова, Гаврил Никутов, Татьяна Бурнашева, Эрсан Мордовской, Александра Захарова, Николай Алексеев. «Архетип», «Үйэ», итиэннэ ювелир-худуоһунньуктар Марианна Малардырова, Христина Докторова, Наталья Намын, устудьуоннар Айта Морсуева, Катя Кузнецова, Лена Рожина айар бөлөхтөрө. Маны таһынан Кулаковскайдар аймах дьиэтээҕи бибилэтиэкэлэриттэн Өксөкүлээх Өлөксөй сэдэх кинигэлэрин көрдөрүүгэ уурдулар.

Быыстапкабыт аата дьиҥ сахалыы дорҕооннору бэлиэтиир «Һ», «Ө», «Ҕ», «Ү», «Ҥ» буукубалартан турар. Ону саҥарарга табыгастаах буоллун диэн, ҺӨҔҮҤ диэн бэрээдэгинэн сааһылаан суруйдубут. Онуоха «сөҕүҥ» (восхищайтесь, удивляйтесь) диэн курдук иһиллэр буолар. Кырдьык да, быыстапка үлэлэрин көрөн сөҕөҕүн эрэ.

Бу «Һ», «Ө», «Ҕ», «Ү», «Ҥ» буукубалар саха бастакы лингвист учуонайа Сэмэн Ноҕуруодап оҥорбут алпаабытыттан билиҥҥи алпаабыппытыгар кэлбиттэр. Ол эрээри сыыппара, интэриниэт, тиэхиньикэ үйэтигэр ити ордон хаалбыт төрүт дорҕооннорбут умнуллар, симэлийэр кутталлаахтар. Өйдөөн көрөөрүҥ эрэ, бассаапка суруйсарбытыгар «һ», «ө», «ҕ», «ү», «ҥ» буукубалары туттубаппытын. «Үөрүү» диэни «уоруу» дии сылдьан, төһө чөл тылы кэнчээри ыччаппытыгар хаалларыахпытый?

Маннык салгыы бардаҕына, чинчийээччлэр сабаҕалыылларынан, 2050 сылга сахабыт тыла сүтэр дьылҕалаах. Аны 20 сылынан төрүүр оҕолор саха тылын өбүгэбит хаһан эрэ тутта сылдьыбыт тылын эрэ курдук ылыныахтара, бүтүн омук саҥара сылдьыбытын үһүйээн курдук истиэхтэрэ.

Ол иһин саха тылыгар болҕомтону тардар, ыччакка тарҕатар соруктан «Саха Сирин култуурата» айар холбоһук, СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ, SMART-бибилэтиэкэ, СӨ Инновацияны сайыннарар пуондата бу “ҺӨҔҮҤ: саха тыла –худуоһунньук хараҕынан” быыстапканы кыттыһан тэрийдилэр. Бырайыак  Бэрэсидьиэн култуура көҕүлээһиннэрин өйүүр пуондатын уонна СӨ Ил Дарханын гранын өйөбүллэринэн олоххо киирдэ.

«Саха Сирин култуурата» айар холбоһук