Холобур буолар олох

«Учуутал» диэн олус күндү, иһирэх тыл. Тоҕо диэтэххэ, ханнык баҕарар оҕоҕо ийэлээх-аҕатын кэриэтэ саамай чугас киһи.

«Василий Ефремович Александров – ССРС үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үтүөлээх учуутала. Кини чахчы учуутал уһулуччулааҕа, салайааччы бастыҥа, киһи киэнэ кэрэтэ, бары өттүнэн чаҕылхай лиичинэс буолан, барыбытын кэрэҕэ, үтүөҕэ сирдиир суолдьут сулус буолар.  Кини үөрэтэр оҕолоругар, бары учууталларыгар истиҥ, үтүө сыһыаннааҕа. Киһи быһыытынан олус боростуой, сэмэй, үрдүк култууралаах, сахалыы киэҥ, холку майгылаах, мындыр өйдөөх, быһата «үлэһит үтүөтэ, майгылаах бастыҥа» диэн кинини этиэххэ сөп.

Василий Ефремович олоҕу муҥура суох таптыыр, хас көрсүбүт оҕотун, киһитин  кытары дорооболоһор, истиҥник кэпсэтэр идэлээҕэ. Кини сэрии бэтэрээнэ, дьиҥнээх чиэһинэй хомуньуус буолан, пропагандист ааттааҕа этэ. Норуоту үлэҕэ көҕүлээбит, үтүөҕэ, кэрэҕэ, чөл олоххо сирдээбит киһи. Салайар оскуолатын, нэһилиэгин, улууһун туһугар  утуйарын умнан туран сүүрбүт-көппүт, туруорсубут, булбут-талбыт, кыһаммыт ахан киһи кини дии саныыбын.

Кини Сунтаар улууһун Күндэ аатынан Кутана орто оскуолатыгар бүтүн үйэ чиэппэрэ, 25 сыл устата дириэктэринэн үлэлээбит кэмнэригэр мас оскуолабыт уунан ититиллэр систиэмэҕэ холбоммута, ыраахтан сылдьан үөрэнэр оҕолорго судаарыстыбаннай интэринээт, аныгы тэриллэрдээх саҥа мастарыскыайы туттаран, оскуола базата биллэрдик бөҕөргөөбүтэ.  Дириэктэр быһыытынан олус ирдэбиллээҕэ, эппитин толорторор идэлээҕэ, үөрэтэр-иитэр үлэни хонтуруоллуура, эдэрдэргэ көмөлөһөрө, сүбэ-­ама биэрэрэ, уруоктарга сылдьара, методическай көмөнү оҥороро, кэбиниэттэринэн үөрэтии сис­тиэмэтигэр киирбиппит.

Дьон дьолуттан үөрэллэрэ

Василий Ефремович олоҕун устата чөл олоҕу, туруктаах буолууну тутуһан кэлбит киһи, аҕа диэн амараҕа, эһэ саамай эйэҕэһэ эмиэ кини. Эдэриттэн сааһырыар диэри хаамыынан, сүүрүүнэн дьарыктанар, арыгыны испэтэх, табаҕы тардыбатах учуутал. Айылҕаны кытары алтыһан, төрөөбүт, үлэлээбит Сунтаарын хаһан да умнубата.

Таптыыр кэргэнэ Варвара Афанасьевналыын 5 оҕону иитэн, олох киэҥ аартыгар таһаарбыттара. Иккиэн Кутана нэһилиэгин туһугар ис сүрэхтэриттэн кыһанан туруорсубут, сүүрбүт-көппүт, эппит-тыыммыт дьон. Кинилэр байар-тойор туһугар олорбокко, дууһаларынан баай дьон буолан, нэһилиэк саамай ытыктанар ыала этилэр. Дьиэлэрин таһыгар олордубут хатыҥнара, тирэхтэрэ, талахтара билигин күөҕүнэн суугунаһан, оҕолорун, сиэннэрин үөрдэллэр.

Александровтар төһө да күн солото суох үлэлээтэллэр, бэ­­йэ-бэйэлэрин харайсан, олус иллээх, толору дьоллоох дьиэ кэргэн этилэр. Ыраахтан-чугастан кэлбит ыалдьыттарга ааннара мэлдьи аһаҕаһа. Айыы санаалаах аһыныгас дьон буолан, дьон кыһалҕатын чугастык ылыналлара, дьон дьолуттан үөрэллэрэ. Варвара Афанасьевна биэлсэр буолан, ыалдьыбыт дьоҥҥо түүн-күнүс элбэхтик сүүрэрэ, үгүс оҕону кини төрөппүтэ.

Чаҕылхай сулус курдуга

Мин Василий Ефремовиһы 1975 сылтан билэбин. Саха судаа­рыстыбаннай университетын бүтэрэн, бу оскуолаҕа дириэктэри иитэр үлэҕэ солбуйааччынан ананан кэлбитим. Маҥнай эппиэттээх, түбүктээх үлэбэр үтүө сүбэһитинэн дириэктэрим, завуһум Фаина Владимировна Панфилова буолбуттара. Кинилэр бары эдэр учууталларга үтүө сүбэһит, көмөлөһөөччү этилэр. Оскуола успуорт хайысхатыгар ордук ситиһиилэрдээҕэ. Туризмы сайыннарбыта, кыраа­йы үөрэтэр бэртээхэй мусуойга эмиэ көмөлөһөрө. Онон, Василий Ефремович оскуола үтүө үгэстэрин салгыы сайыннаран, биһиги оскуолабыт уопута оройуоҥҥа эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ биллибитигэр өҥөтө улахан.

Сайын ахсын учууталлар оттуурбут, оҕо былаһаакката үлэлиирэ. Үлэ-сынньалаҥ лааҕыра оройуоҥҥа хас да төгүл бас­­таабыта. Хас сайын аайы оскуо­ла өрөмүөнүн ыыттарыы эмиэ дириэк­тэр санныгар сүктэриллэрэ. Оччолорго төрөппүттэри кытары оскуола ыкса сибээһи тутуһан үлэлиирэ. Оччолорго ыал үксэ элбэх оҕолоооҕо, элбэх аҕа мунньахтарга кыттара, нэһилиэгинэн бүттүүн оҕо иитиитигэр түмсэн, сүбэлэһэн үлэлиирбит.

Дириэктэр быһыытынан бастыҥ үлэһиттэрин аакка да, наҕараадаҕа да түһэрэн иһэрэ, хаһыакка сырдатара.  Василий Ефремович – сытыы бөрүөлээх, уус-уран тыллаах селькор. Кини саамай чугас көмөлөһөөччүтэ Фаина Панфилова этэ. Кинилэр саҥа санааларын, былааннарын хайаан да олоххо киллэрэн иһэллэрэ. Василий Ефремович кыыһыра, мөҕүттэ сылдьарын хаһан да көрбөтөҕүм. Кини биир идэлээхтэригэр, ыччакка чаҕылхай сулус курдук үтүө холобур буолар дьоллоох олоҕу олорбута».

(Розалия НИКОЛАЕВА,  Кутана оскуолатын  психологынан үлэлээбитэ)

«АҔАМ БАРАХСАН…»

«Аҕа барахсан… Кини ийэттэн туох да итэҕэһэ суох оҕотугар кыһаллар, кинини иитэр, атаҕар туруорсар.

Мин аҕам Василий Ефремович дьонугар-сэргэтигэр ытыктатар, аламаҕай майгылаах, түс-бас тыллаах, биэс оҕону иитэн атахтарыгар туруорбут үтүөкэннээх киһи. Киниэхэ дьиҥнээх аҕа үтүө хаачыстыбалара барыта баара. Биһиги дьиэ кэргэн бигэ туруктах буоларын күн сириттэн барыар диэри хааччыйа сылдьыбыта.

Ийэбинээн Варвара Афана­сьев­налыын 43 сыл бииргэ эйэ дэмнээхтик олорбуттара. Ол тухары биирдэ эмэ кыыһырсыбыттарын, улаханнык саҥарсыбыттарын өйдөөбөппүн. Дьиэ иһигэр холку, уу нуурал майгы баһылыыра. Аҕам олус элбэҕи саҥарбат, итэҕэһи була сатыы, онон сирэйгэ-харахха анньа сылдьыбат этэ. Хайдах эрэ аҕыйах тылынан быһа бааччы, өйгө-санааҕа түһэр гына этэн кэбиһэр идэлээҕэ.

25 сыл Кутана орто оскуолатыгар дириэктэрдээбитэ, 48 сыл учууталлаабыта. Араас майгылаах, туспа өйдөөх-санаа­лаах элбэх учуутал кини дириэк­тэрдиир кэмигэр үлэлээн ааспыта. Кэлэктиип иһигэр араас быһыы-майгы, итэҕэс-быһаҕас да баара чахчы. Ол эрэн, аҕам онтон кыыһыран, быыппастан эбэтэр санаата түһэн дьиэтигэр кэлбитин өйдөөбөппүн. Өрүү саҥаны тобула, толкуйдуу сылдьара. Ол иһин, кинини учууталлара, үөрэнээччилэрэ ытыктыыллара. Ордук интэринээккэ олорор оҕолорго кыһаллара. Ол иһин буолуо, интэринээт оҕолоро «биһиги паапабыт» дииллэрэ, ону «мин паапам» диэн былдьаһарбын өйдүүбүн…

Аҕабыт ханна да бардын, куруук кинигэ кэһиилээх буолара. Хаһыат, сурунаал бөҕөтүн суруйтарара, араадьыйа сонуннарын арахпакка истэрэ. Онон, кыра эрдэхпититтэн билиигэ тардыһыыга иитиллибит буоламмыт, үөрэхпитигэр үчүгэй этибит, аҕабыт аатын түһэн биэрбэтэхпит. Кини хаһан да табах тардарын, холуочуйан дуу сылдьарын көрбөтөхпүт. Онон оҕо сааспыт дьолунан толору ааспыта.

Кэнники сылларыгар миигин кытары Дьокуускайга олорбута. Эдэр эрдэҕинээҕитин курдук, сэргэх сылдьан, бэтэрээннэрин кыһалҕаларын быһаарсан, күннэри-түүннэри сүүрэрэ, ол быыһыгар сиэннэрэ үөрэнэллэригэр көмөлөһөрө. «Быһынным, кырыйдым» диэн хаһан да үҥсэргээбэтэ, тиэрэ түһэн да таах сыппата. Аны тугу көрбүтүн хомоҕой тылынан хоһоон гынан, сааһылаан суруйар идэлэммитэ. Аҕабыт барахсан олоҕо, күүрээннээх үлэтэ биһиэхэ холобур буолар. Кини курдук аҕа­лаахпытынан киэн туттабыт».

(Александра Александрова, улахан кыыһа).