ААҔААЧЧЫ СУРУГА: “Хомсомуол путевкатынан алмаас хостооһунугар барбыппыт”

1970-с сыллар ортолоругар Сэбиэскэй сойуус үгүс эдэр ыччата хомсомуол путевкатын илиитигэр ылан, Байкал-Амур магистралын (БАМ) тутуутугар барыан баҕарара. Үгүстэр бу ыра санаалара туолбута, тыһыынчанан эдэр дьон ХХ үйэ биир сүҥкэн бырайыагар -– БАМ тутуутугар үлэлии, бэйэтин кылаатын киллэрсэ аттаммыта. Бүгүн биһиги 1978-1980 сылларга хомсомуол путевкатынан Байкал-Амур магистралын тутуутугар, ол иһигэр алмааһы хостуур «Удачнай» фабрикаҕа, үлэлии барбыт ыччаттар ахтан-санаан ааһалларын билиһиннэрэбит.

80 бырыһыаннара сопхуоска

Агафья Еремеевна ЕФИМОВА (НЕУСТРОЕВА):
-Сэбиэскэй сойуус саҕана, 1978-1980 сылларга дойдубут араас муннугар «Ударная комсомольская стройка» диэн ааттааннар, эдэр хомсомуоллары баараҕай тутууларга уонна бырамыысыланнаска үлэлэтэргэ сорудах бэриллибит быһыылааҕа. Ол курдук, ыччаты бырамыысылыннаска ыҥырыы бырагырааматын олоххо киллэрии саҕаламмыта. 1978 сыллахха тыа сирин оскуоларыгар «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” бырагыраама күүскэ киллэриллэн, оскуоланы бүтэрээччилэр 80 бырыһыаннара сопхуоска хаалан үлэлээбитэ.
Оттон биһиги Байкал-Амур магистралыгар хомсомуол путевкатынан барарга ыҥырыы баарын билэммит, бүтүн Саха сириттэн: Тааттаттан, Сунтаартан, Өлүөхүмэттэн, Бүлүүттэн, Үөһээ Бүлүүттэн, Хаҥаластан, Ньурбаттан Дьокуускайга кэлбиппит. Оччолорго Тааттаттан мин уонна Крытнан Эльвира оскуоланы саҥа бүтэрбит, 17 эрэ саастаах этибит. Атыттар үрдүк үөрэххэ кыайан киирбэтэх эбэтэр орто үөрэх кыһатын бүтэрбит (штукатур-маляр, сыбаарсык идэлээхтэр) этилэр.

Элбэх ыччат үлэлии барбыта

-Бастаан Дьокуускай куоракка бырабыыталыстыба 2 нүөмэрдээх дьиэтигэр Обком актовай саалатыгар мустубуппут.
“Саха сирин ыччатын бырамыысыланнаска үлэлэтэргэ баартыйа кэмитиэтигэр сорудах бэрилиннэ, Байкал-Амур магистралын тутуутугар элбэх ыччат үлэлии барда. Ол чэрчитинэн эһиги хомсомуол путевкатынан “Удачнай” алмааһы хостуур фабрикаҕа үлэлии бараҕыт”, — диэбиттэрэ.
Сарсыныгар өссө биирдэ мунньахтаан баран, билиэт атыылаһаннар аэропортка сөмөлүөккэ олордон атаарбыттара. Дьокуускай-Мииринэй-Полярнай маршрутунан көтөн тиийбиппит. Полярнай авиапордуттан оптуобуска олордон, биэстии этээстээх аҕыйах саҥа дьиэ кэчигирэһэн турар “саҥа куорат” диэҥҥэ аҕалбыттара. Биһигини бэрт элэккэйдик көрсөннөр, биэс мэндиэмэннээх дьиэ бастакы этээһигэр олохтообуттара. Туох баар усулуобуйа барыта баара, утуйар орон, танас биэрбиттэрэ. Онон манна саха ыччата аан бастакынан тиийбиппит. Оччолорго мэник-тэник саастаах оҕолорго туох барыта сонун буоллаҕа. Олорор усулуобуйа барыта баарыттан үлэни эмиэ чэпчэки дии санаабыппыт.
Дьиҥэр, туох да бэлэмэ суох оҕолору сарсыҥҥы күнүгэр алмаас хостуур 12 нүөмэрдээх фабрикаҕа илдьибиттэрэ. Биһиэхэ, хомсомуол путевкатынан кэлбит ыччакка фабрика дириэктэрэ үлэ хаамыытын туһунан кылгастык кэпсээн баран, биһигини отдел начаалынньыктарыгар туттартаан ыыталаабыттара. Үлэлиир баҕалаах дьон бары үөрүүнэн сайабылыанньа суруйбуппут. Арай мин уонна Эльвира Мочкина (Крытнан) 17 саастаахпытын билэннэр наһаа соһуйбуттара уонна Мэҥэ Хаҥаластан сылдьар Баишева Дуняны кытары сарсыарда 9 чаастан күнүс 15 чааска диэри үлэлиирбитигэр эппиттэрэ. Онон үһүөн “конвейер 2-с разрядтаах машинистара” диэн буолбуппут. Ити курдук, фабрикаҕа бастакы үлэбит күнэ билигин да умнуллубат.

12 нүөмэрдээх фабрикабыт 20 этээстээх дьиэ саҕа үрдүктээх быһыылааҕа. Фабрика иһигэр араас сүүнэ улахан тэрил тигинэччи үлэлиирэ, күнү быһа тыас-уус буолан, аттыгар туран кэпсэтэриҥ да иһиллибэт этэ. Сөҕө-махтайа көрбүппүт олус элбэҕэ. Холобур, 2 этээстээх дьиэ үрдүгүн саҕа, улахан да улахан көлүөһэ курдук японскай миэлиҥсэ эрийэн кулахачыйара, конвейердарга тааһы түһэрэрэ, алмаастаах урууданы мэлийэн эмиэ уһун конвейер устун айанныыра. Ону көрөн соһуйбуппут уонна үйэбитигэр хаһан да харахтаабатах баараҕай тутуулаах фабрика үлэтин илэ харахпытынан көрөн, наһаа ыарахан үлэ буоларын билбиппит. Сорохторбутун, сокуоннай саастарын сиппиттэри симиэнэнэн үлэлииргэ дьуһуурустубаҕа туруорбуттара, ким мас ууһа, ким носуоһу үлэлэтээччи, ким силиэсэр диэн араартаабыттара.

Иллээхтик, таһаарыылаахтык үлэлээбиппит

-Фабрика дириэктэрэ Ильдус Салихьянович Мухамедьянов, кылаабынай инженер Валентин Долженков уо.д.а. араас омук бэрэстэбиитэллэрэ соҕуруу дойдуттан кэлэн үлэлии сылдьаллара. Биһиги кинилэри барыларын “убайдар” дии саныырбыт да, татаар, грузин, нуучча, армян, казах, украинец, белорусь уо.д.а. араас омук баарын билэн аһара соһуйбуппутун өйдүүбүн. Кинилэрдиин бары алмаас хостуур фабрикаҕа биир киһи курдук тутуспутунан, туох да мөккүөрэ суох, иллээхтик, таһаарыылаахтык үлэлээбиппит. Сорох оҕолор араас төрүөтүнэн: ким ыалдьан, ким үөрэххэ киирэн, ким дьиэтигэр-уотугар кыаллыбакка төттөрү барбыттара. Сорохтор үчүгэй үлэбит иһин Грамотанан, Махтал суругунан наҕараадаламмыппыт. Эльвира Мочкина (Крытнан) үлэтигэр эппиэтинэстээҕин иһин, анал сыахха көһөрөннор, алмааһы наардааһыҥҥа үлэлээбитэ. Носуос тэрилин 5-с разрядтаах машиниһа Валера Петров (Сунтаар), 5-с разрядтаах мас ууһа Шараборин Лева (Өлүөхүмэ), Василий Титов (Үөһээ Бүлүү), конвейер 5-с разрядтаах машиниһа Кондакова Светлана курдук дьоҕурдаах саха ыччата алмаас хостооһунугар бэйэтин кылаатын киллэрсибитэ. Ону сэргэ, сир баайын хостуур идэлээх исписэлиистэри бэлэмниир Мииринэйдээҕи ГПТУ-тан Кычкина Фатима, Алексеева Люда, Сидорова Лариса кэлэн фабрикаҕа идэлэринэн үлэлээбиттэрэ.
Удачнайга үлэлии сылдьан сорохторбут бастакы тапталларын көрсөн ыал буолбуттара. Фатима уонна Валера Петровтар, Людмила Алексеева (Герасимова) эмиэ олоҕун аргыһын манна көрсүбүтэ. Алексеева (Герасимова) Люда фабрикаҕа 42 сыл үлэлээн, АЛРОСА хампаанньа бэтэрээнэ буолан, билигин сынньалаҥҥа олорор.
Биһиги ити кэрчик кэминэн (2 сыл) бырамыысыланнаска үлэлээн бүппүппүт. Сааһыран олорон сылыктаан көрдөхпүтүнэ, итиннэ арыый атын хайысханан салайбыттара буоллар, баҕар, бырамыысылыннаска үлэлии хаалбыт буолуо этибит.
Ити кэмҥэ соҕуруу институттартан кэлэн эксээмэн туталлара. Мин Иркутскай институтугар туттарсан көрбүтүм да, иккис эксээмэммэр бырабааллаан хаалбытым. Туох да диэбит иһин, эдэр сааспытыгар алмаас хостуур фабрикаҕа үлэлээбиппитин наһаа үчүгэйдик саныыбыт уонна онно билсибит доҕотторбутун кытары 40 сыл буолан баран булсаммыт, көрсөммүт үөрүүбүт өссө үрдээтэ.

Киэн тутта саныыбыт

Евдокия Елисеевна ГУЛЯЕВА (БАИШЕВА):
-1978 сыллаахха Мэҥэ Хаҥаластан 3 буолан, Байкал-Амур магистралыгар бараары Дьокуускайга обкомолга кэлбиппит. Ол эрээри, БАМ үлэтин кыайыаххыт суоҕа диэннэр, Удачнайга хомсомуол путевкатынан ыыппыттара. Тиийээппитин кытары 12-с фабрикаҕа машинист-конвейер үлэтигэр анаабыттара. Симиэнэ начаалынньыга сарсыарда аайы тугу үлэлиирбитин ыйан-кэрдэн биэрэрэ. Үлэбит ыарахан этэ: конвейердарынан ааһар таастары шланганан сууйарбыт. Сыл аҥаара үлэлээбитим кэннэ хомсомуол биригээдэтигэр симиэнэҕэ ыыппыттара.
Эбии Ньурбаттан, Сунтаартан, Үөһээ Бүлүүттэн, Бүлүүттэн, Ханаластан ыччаттар кэлэннэр элбээбиппит. Онон бары убай-балыс, эдьиий- быраат курдук санаһан, эйэ дэмнээхтик сылдьыбыппыт. Онон, бырамыысыланнаска үлэлээн сылдьыбыппын олус күндүтүк саныыбын.

Валерий Кириллович ПЕТРОВ:
-1978 сыл атырдьах ыйын саҕаланыытыгар Удачнайга тиийэн, алмааһы хостуур 12-с фабрикаҕа носуосчук быһыытынан үлэҕэ киирбитим. Балаҕан ыйыгар фабрика иккис уочарата үлэлээбитэ. 1980 сыл олунньутугар диэри носуостарга үлэлээбитим, “машинист насосных установок 5-го разряда” этим.

Эльвира МОЧКИНА (КРЫТНАН):
-1978 сыллаахха от ыйын бүтүүтэ хомсомуол путевкатынан Тааттаттан Удачнайга иккиэ буолан тиийбиппит. Сокуоннай сааспытын ситэ илик буоламмыт, 12-с фабрикаҕа бастаан күнүскү үлэҕэ ылбыттара. Онтон иккис сылбытыгар “конвейер 2-с разрядтаах машиниһа” идэлэнэн, симиэнэҕэ тахсыбыппыт. 1980 сыл саҥатыгар анал сыахха көһөн үлэлээбитим. Симиэнэ маастара Александр Мохрачев кэнники фабрика дириэктэригэр тиийэ үүммүтэ.
Ити курдук, саха ыччатын бырамыысылыннаска сыһыаран үлэлэтии бырагырааматын чэрчитинэн, 1978-80 сылларга хомсомуол путевкатынан саха элбэх ыччата Удачнайга үлэлээбитэ. Мин лоп курдук икки сыл үлэлээн баран, дойдубар төннүбүтүм. Эдэр сааспар алмаас хостуур фабрикаҕа үлэлээбиппин наһаа үчүгэйдик саныыбын уонна онно билсибит доҕотторбутун кытары 40 сыл буолан баран көрсөммүт үөрүүбүт үрдэ суох.

Сергей Андреевич МАКСИМОВ:
-Хайа да кэмҥэ бырамыысыланнаска, БАМ тутуутугар Саха сириттэн биирдиилээн баҕа өттүнэн тиийбиттэр бааллара буолуо. Арай, бу курдук элбэх буолан (маассабайдык) тиийиини тэрийии биһигинэн тохтообута быһыылааҕа. Ону сэргэ 1960-с сылларга Мииринэй куорат тутуутугар 3-с фабрикаҕа 20-чэ буолан баран үлэлээбиттэрин туһунан хаһыакка ааҕан турабын.

Түмүк оннугар

«Удачнай» фабрикаҕа икки сыл үлэлээбит бу ыччаттар бэйэ-бэйэлэрин төһө да сүтэрсэн ыллаллар, аныгы социальнай ситимнэр нөҥүө булсаннар, билигин эмиэ биир дьиэ кэргэн курдук буола түстүлэр. 40 сылларын бэлиэтээн, Дьокуускай куоракка түмсэн ахтылҕаннаах күннэри атаарбыттара. Кинилэр билигин да дууһаларынан эдэрдэр, олоххо тардыһыылара күүстээх, Саха сиригэр олох уйгута тупсарын туһугар үлэлээн-хамсаан, дьоһуннаах олоҕу олордулар. Кинилэр биир баҕа санаалаахтар -– бырамыысыланнаска үлэлээбит оччотооҕу саха ыччатын умнубаттарыгар, Саха сирин бырамыысыланнаһын устуоруйатыгар киирэллэригэр, кэнэҕэски эдэр ыччат кинилэр холобурдарын батыһарыгар.

БЫҺААРЫЫ:

Ити сылларга үлэлээбит саха ыччаттара:

Александров Иван, Титов Василий, Максимов Сергей, Осипов Саша, Яковлев Игорь, Кельциев Алик, Степанов Степа, Самсонов Дима, Шараборин Лева, Сидоров Аркадий, Громов Толя, Кондаков Коля, Дадаскинов Олег, Егорова Дина, Ощепкова Оля, Кычкина Фатима, Слепцова Аня, Неустроева Агаша, Баишева Евдокия, Борисова Галя, Кондакова Света, Кондакова Лиза, Мохначевская Люба, Васильева Нина, Алексеева Люда уо.д.а.