Хомсомуолтан куорсун анньыммыппыт

Сэбиэскэй сойуус ыһыллыар диэри эдэрдиин, кырдьаҕастыын бары бииргэ Хомсомуол  күнүн ньиргиэрдээхтик, өрө көтөҕүллэн туран бэлиэтиирбит. Ол – алтынньы 29 күнэ этэ.

Сэбиэскэй кэмҥэ үгүс көлүөнэ ыччат хомсомуолтан куорсун анньынан,  олоҕун суолун туппута. Хомсомуол айар ыччаты көҕүлүүр, олоххо бастакы суолларын ыйан биэрэр аналларыгар махтанан,  бэйиэттэр хоһоон суруйаллара, мелодистар ырыа айаллара. Бу курдук,” Григорий Данилов хоһоонуттан үтүө тыллар:

“Комсомол бу күндү билиэтэ

Мин күүспэр саҥа күүс укпута.

Бу билиэт кыракый бэйэтэ

Бойобуой табаарыс буолбута…”.

Билиҥҥи бириэмэҕэ, төһө даҕаны уопсастыба сайдыытын атын көрүҥэр олордорбут, уруккуну ситэ сыаналаабат буолуу табыллыбат. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит бастакы бэрэсидьиэнэ, духуобунай лиидэрбит Михаил Ефимович Николаев: “Биһиги социалистическай систиэмэҕэ олорбут олохпутун утарбаппыт, ону атын ньыманан  салгыы сайыннарабыт”, — диэн сөпкө эппитэ.  Саамай сөп. Мин элбэх урукку биир идэлээхтэрим, ол иһигэр биһиги бастакы бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев, хомсомуол салайааччыларыгар тиийэ үүммүттэрэ, туох баар билиилэрин-көрүүлэрин, сатабылларын дьон туһугар анаан үлэлээбиттэрэ, ким даҕаны бэйэтин иннигэр эрэ олорботоҕо. Биһиги биир итэҕэллээх этибит – дойдубут уонна дьоммут дьоллоох олоҕор дьулуһуу. Ол онно туох да куһаҕан баарын көрбөппүн, итинник итэҕэллээх үтүө дьону кытары тэҥҥэ сылдьан үлэлээбиппинэн астынабын. Биһиги көлүөнэ дьоҥҥо үүнэр-сайдар кэскилбитин түстээбит, дьон туһугар кыһаллар-мүһэллэр, үлэлиир, салайар дьоҕурбутун сайыннарбыт, олоххо дьулуурдаах суолбутун арыйбыт хомсомуол тэрилтэтэ буолара саарбаҕа суох. Ыччат гиэнэ дьоҕурдааҕа сүүмэрдэнэн,  хомсомуол  райкомун аппараатыгар үлэлиирэ. Кинилэргэ эппиэттээх миссия бэриллэрэ: саҥа үйэни, саҥа олоҕу, саҥа өйү-санааны ыччакка иҥэрэр туһугар үлэлииллэрэ.

х х х

Хомсомуол салайар үлэтигэр мин биэс сыл курдук үлэлээбитим. Хомсомуол Сунтаардааҕы уонна Орджоникидзевскайдааҕы райкомнарын бастакы сэкирэтээрдэрин эбээһинэһин толорбутум. Ити сылларга хомсомуол миигин элбэххэ үөрэппитэ, буһарбыта-хатарбыта. Ордук чуолаан өйбүн-санаабын чиҥэппитэ, кытаанах санааны иҥэрбитэ. Бэйэм толкуйдаабыт интэриэһинэй, туһалаах идеяларбын олоххо киллэрэр чопчу суолу тобуларга үөрэммитим, уустук да  боппуруостары быһаарыахха сөп эбит диэн эрэлим улааппыта. Туох баар буола турар түгэннэр (событиелар)  ортолоругар сылдьан, олоххо актыыбынай позициялаах буоларга үөрэммитим.

Үгэс курдук,  райкомол үлэтин ССКП райкома сүрүннүүрэ, өйүүрэ.  Мин райкомолга үлэлиир кэммэр Сунтаардааҕы ССКП райкомун бастакы  сэкирэтээрэ Павлов Владимир Гаврильевич, онтон Орджоникидзевскайдааҕы ССКП райкомун бастакы сэкирэтээрэ Шепелев Дмитрий Семенович ыллыктаах санаалаах, үрдүк дьоҕурдаах салайааччылар элбэхтик көмөлөһөллөрө, сүбэлииллэрэ. Кинилэр үрдүкү салалтаҕа миэхэ маҥнайгы үтүө холобурунан, мин дьиҥнээх идеалбынан буолбуттара.

Мин хомсомуолга  үлэлиир сылларбар хомсомуол  обкомун бастакы сэкирэтээрдэрэ Алексей Игнатьев уонна Андрей Михеев этилэр. Кинилэр ЫБСЛКС сийиэстэрин, ССКП обкомун уураахтарын олоххо киллэриигэ көхтөөхтүк үлэлээбиттэрэ.

1962 сыллаахха, Н.С. Хрущев реформатын кэмигэр, Андрей Михеев миигин биэс оройуону хабар Бүлүүтээҕи территориальнай управлениеҕа хомсомуол  обкомун тэрийээччитинэн анаабыта. Онно тоҕус ый үлэлээбитим кэннэ, эмиэ уочараттаах уларыйыы буолан, эппитим курдук, Орджоникидзевскайдааҕы райкомолга үлэбин салҕаабытым.

Уочараттаах территориальнай реформа хомсомуол тэрилтэлэрин  үлэлэрин сатарыппатаҕа, өссө сэргэхсиппитэ. Онно обкомол сэкирэтээрэ Андрей Михеев ыччат ортотугар ыытар үлэтэ сатабыллааҕа, бириэмэтигэр эрдэттэн былааннаан обкомол пленумнарыгар, обкомол бюротун мунньахтарыгар тирээн турар боппуруостары дьүүллэһэн, сыал-сорук туруоран,  хомсомуол райкомнарын үлэтин дьаһайара сүрүн оруолу ылбыта.

А.Михеев обкомолу салайар кэмигэр ыччат ортотугар аптарытыаттаах В. Загайнов, С. Татаринов, А. Винокурова обкомол сэкирэтээрдэринэн, онтон М.Николаев, В. Долгунов, М. Варламова сүрүн отделлар салайааччыларынан ситиһиилээхтик үлэлээбиттэрэ.

Ол кэмҥэ хомсомуол райкомнарыгар сытыы-хотуу ыччаттар үлэлииллэрэ. Обкомол пленумнарыгар уонна кэмпириэнсийэлэригэр  боппуруостарга Чурапчы райкомуттан Геннадий Сысолятин, Ньурбаттан Николай Харитонов, Алдантан Виктор Кравченко, Уус Майаттан Юрий Анохин, Бүлүүттэн Владимир До­рофеев дьоһуннаах этиилэри киллэрэллэрэ.

х х х

Хас биирдии киһи айылҕаттан айыллыбыт аналын  быһыытынан,  дьиэ кэргэни тэринэр. Киһи билиҥҥи уонна инники олоҕор дьиэ кэргэн оруола тугунан даҕаны кэмнэммэттии улахан буолар.

Мин кэргэним Татьяна Ивановналыын хомсомуол үлэтигэр  сылдьан билсибиппит. Кини оччолорго Тааттаҕа хомсомуол райкомун иккис сэкирэтээринэн үлэлиирэ. Хомсомуол обкома тэрийэр сэминээрдэрэ, хомсомуол актыыбын мунньахтара кылгас кэмҥэ барар буоланнар, чугастык билсэргэ-көрсөргө бириэмэ хаалбат этэ.  Онон, элэс курдук көрсө түһээт,  үлэлиир дойдуларбытыгар төннөрбүт. Ол эрэн, “аналгыттан арахпаккын” диэн өс хоһооно баарыныы, биһиги иккиэн Хабаровскайдааҕы үрдүкү бартыыйынай оскуолаҕа үөрэнэ киириэхпититтэн дьэ, көрсүһэн, ис сүрэхпититтэн сөбүлэһэн, таптаһан 1966 сыл  тохсунньутуттан кэргэннии буолбуппут. Кини эмиэ хомсомуол оскуолатын ааспыт буолан, ыраас дууһалааҕа, ис туругунан холку буолан баран, күүстээх санаалааҕа. Биһиги дьиэ кэргэммит туруктаах, эйэлээх, дьоллоох буолуутугар, бэйэм тус олохпор  төһүү күүһүнэн күн бүгүҥҥэ диэри мин кэргэним Татьяна Ивановна буолар.

х х х

Хомсомуол хомуньуус паартыйатын резервэтэ этэ. Хомсомуол үлэтигэр  буһан-хатан, чочуллан, үрдүкү бартыыйынай, сэбиэскэй, хаһаайыстыбаннай үлэҕэ биллиилээх дьон үүнэн тахсыбыттара, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан кылааттарын киллэрбиттэрэ. Ол курдук, М.Е. Николаев, В.М. Власов, Е.М. Ларионов, Н.И. Соломов, И.Д. Черов, В.М. Кравченко, В.П. Загайнов, К.К. Корякин, П.С. Федоров, Л.Н. Григорьева, Н.Р. Ябловскай, В.И.Боровикова, В.В.Кириллин, С.А.Протодьяконов, Г.М.Сысолятин,  М.И.Варламова, С.М.Евдокимов, Л.И. Левин, онтон да атын биллиилээх салайааччылар хомсомуол үлэтиттэн куорсун анньыммыттара.

Эппитим курдук, “Хомсомуол – баартыйа эрэллээх көмөлөһөөччүтэ, баартыйа тугу эттэ даҕаны, хомсомул “сөп” диэхтээх” диэн лозуннар бааллара эрээри, сорох түгэҥҥэ сайдан иһэр кэмҥэ бэйэтин куолаһын иһитиннэрэргэ дьулуһарын биир холобурун көрдөрөбүн.

Обкомол биир пленумугар ол кэмҥэ Өймөкөөн райкомолун бастакы сэкирэтээринэн үлэлиир А.Рыбкины хомсомуол обкомун иккис сэкирэтээринэн талыахтаах этибит. Эрдэттэн ити боппуруос пленум көрүөхтээх боппуруостарыгар суруллубут этэ. Ол боппуруоһу дьүүллэһиигэ тиийдибит. Пленум үлэтигэр  кыттыыны ыла баартыйа обкомун бастакы сэкирэтээрэ С.З.Борисов киирэн ити боппуруоһу түрүбүүнэҕэ тахсан  туруорда. Дьүүллэһии “эриэхэлээх” буолан таҕыста. Харса суох 2-3 уол сөбүлээбэтин эттэ. Онон, бастакы куоластааһын түмүгүнэн А. Рыбкин кандидатурата ааспатаҕа. Пленуму ыытааччы Андрей Михеев тохтобул биллэрбитэ. Тохтобул кэнниттэн пленум президиумугар эбии хас даҕаны ССКП обкомун бюротун чилиэннэрэ тахсыбыттара. Ол иһигэр, ССКП горкомун бастакы сэкирэтээрэ Завьялов баара.

Онтон Борисов Рыбкин бэрт үгүс өрүттэрин хайҕаан туран,  кини кандидатуратын  иккиһин туруорда.  ССКП обкомун бастакы сэкирэтээрэ Борисов С.З. дьаныһан туран туруорсуутун  кэнниттэн Рыбкины талбыппыт.

Ити тугу көрдөрөрүй? Баартыйа ыҥырыытыгар хомсомуол “сөп диэхтээх” диэн тускула толоруллара эрээри, наар үөһээттэн дьаһайыыны утарсыылар ол даҕаны кэмҥэ көстүтэлээн ааһаллара.

Көлүөнэлэр – олох кэрчиктэрин арыалдьыттара. Мин саныахпар, кинилэр бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаах курдуктар. Ол эрээри, олохторун ис хоһооно, ньымата эрэ уратылаах. Онтон олох сайдыытын суола биир – инникигэ, дьоллоох олоххо дьулуур. Онон көлүөнэлэр сибээстэрэ баар буолуохтаах. “Кырдьаҕаһы хааһахха укта сылдьан сүбэлэт” диэн былыргы норуот номоҕо мээнэҕэ буолбатах. Биһиги ааспыт олохпут остуоруйатын билиэхтээхпит, ытыктыахтаахпыт.

Кырдьаҕас көлүөнэ хомсомуолтан куорсун анньыммыт үтүөкэн холобура,  аныгы эрэллээх көлүөнэбит урукку олохтон үчүгэйин, туһалааҕын сомсон ылара туһалаах буолуоҕа.

Климент ИВАНОВ, СӨ бочуоттаах гражданина, судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээнэ