Хомус муусукатын сайыннарар үлэ хайысхалара

Хомус Аан дойдутааҕы түмэлэ уонна киинэ төрүттэниэҕиттэн 35 сыл устата араас хабааннаах улахан тэрээһиннэри тэрийэр, үлэлии-хамсыы турар. Ол курдук 1991 с. II-с, 2011 с. VII-с Аан дойдутааҕы хомусчуттар кэҥгириэс-бэстибээллэрэ, Гиннесс кинигэтин өрөкүөрдүн олохтооһун, саха хомуһа Куосумас куйаарыгар көтүүтэ онтон да атын суолталаах уонна таһымнаах тэрээһиннэр дьон өйүттэн-санаатыттан сүппэттэр.

Хомус түмэлин кэлиҥҥи биэс сыллардааҕы үлэтин-хамнаһын сырдатан ааһыахпын баҕарабын.

Оскуола саастаах оҕолору кытта үлэ

Хомус түмэлэ оскуола оҕолорун хомус муусукатыгар интэриэстэрин үрдэтэр сыаллаах тэрээһиннэри сыллата ыытар. Ол курдук Николай Спиридонович Шишигин аатынан «Дьүрүһүй, хомуһум!» өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһу быйыл 10-с төгүлүн ыыттыбыт. Бастаан утаа 100-тэн тахса оҕо кыттар эбит буоллаҕына, кэлиҥҥи сылларга 600-чэкэлии оҕо кыттарын ситистибит. Былырыыҥҥыттан тэрээһини П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырыгар ыыттыбыт. Хомус бырааһынньыгар өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан кыттыыны ыла кэлэллэр. Бэл диэтэр Үөһээ Дьааҥы, Абый, Булуҥ курдук ыраах Аартыка улуустарыттан кэлэр буоллулар. Тэрээһин оскуола саастаах оҕолор талааннарын таба көрөн, саҥа аттары арыйар сыаллаах-соруктаах ыытыллар. «Дьүрүһүй, хомуһум!» куонкурус кылаан кыайыылаахтарыттан импровизатор хомусчуттар үүнэн-сайдан таҕыстылар: Ян Попов, Венера Николаева, Настя Петрова, Айыына Троева.

Хомус түмэлэ 2023 с. саха былыр-былыргыттан билиҥҥэ диэри илдьэ кэлбит муусука үнүстүрүмүөнүгэр — хомуска  элбэх ыччаты, оҕону угуйар-үөрэтэр  сыаллаах өрөспүүбүлүкэ улуустарынан көһө сылдьан хомус тардыытыгар үөрэҕин саҕалаабыта. 2023 с. «Культурно-образовательное событие «Хомусный код»» бырайыагы «Хомус» диэн ааттаах НКО-ну (коммерческайа суох тэрилтэ) кытта тэҥҥэ үлэлэһэн, Ил Дархан гранын күрэҕэр кыайыылаах тахсан, өрөспүүбүлүкэ Уус Алдан, Нерюнгри, Алдан, Амма, Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы, Томпо, Өймөкөөн, Уус Маайа, Таатта улуустарыгар хомус үөрэҕин ыыттыбыт. Бу бырайыак иитинэн, 2096 оҕо хомус эйгэтигэр сыстан, хомус тардар буоллулар. Ити тэрээһин иһинэн улуус аайыттан 20-лии анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын оҕолоругар, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн уопсайа  200 оҕоҕо саха уустарын (Н.И. Гоголев, П.Н. Быгынанов, Р.В. Иванов, П.Д. Куличкин, М.Н. Мальцев, Д.В. Николаев, К.В. Петров, Г.Э. Тарабукин, Э.Э. Тарабукин, В.А. Уаров, И.И. Христофоров, А.А. Шепелев)  хомустарын бэлэх туттардыбыт.

2025 с. бу бырайыагы «Творческая мастерская  «Хомус эйгэтэ»» диэн уларытан ааттаан «Кэлэр көлүөнэ пуондатын» уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччытын С.В. Местников өйөөһүннэринэн, Сунтаар, Ньурба, Кэбээйи, Мирнэй, Ленскэй, Өлүөхүмэ, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү улуустарынан таһаарыылаахтык тэрийдибит. Бу улуустарга уопсайа 1621 оскуола оҕотун хомус тардарга үөрэттибит, 160 анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын оҕолоругар уустар Н.И. Ефремов, Р.В. Иванов, С.А. Иванов, Г.Э. Тарабукин, Э.Э. Тарабукин, В.А. Уаров, А.А. Шепелев анаан охсубут хомустарын бэлэх туттардыбыт. Бырайыагы Аартыка улуустарыгар салгыыр сыалтан, Ил Дархан быйылгы гранын куонкуруһугар кытта сылдьабыт.

Олоҥхо ыһыаҕа

2009 с. Олоҥхо ыһыаҕын чэрчитинэн, Өрөспүүбүлүкэтээҕи хомусчуттар куонкурустара ыытыллар. 2013 с. Мэҥэ Хаҥалас улууһугар тэриллибит Олоҥхо ыһыаҕыттан саҕалаан, Хомус түмэлэ Кылаан кыайыылаахха үрүҥ көмүс хаалаах хомуһу бэлэх туттарар. Бэлэх хомустары норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах, кэҥгириэстэр иилэринэн ыытыллыбыт хомус уустарын күрэхтэһиилэрин кыайыылаахтара охсоллор. 2021 с. Өлүөхүмэҕэ ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕыттан туспа «Хомус» диэн  түһүлгэ тэринэн үлэлиир буоллубут. 2024 с. Аммаҕа ыытыллыбыт ыһыаҕы көрсө Олоҥхо ыһыаҕын саҥардыллыбыт ирдэбилинэн  «Хомус түһүлгэтэ» диэн киирбитэ.

Хомус куонкуруһугар кыттааччы хомуска төрүт ньымаларынан тардыыта сыаналанар. 2009 с. саҕалаан тэҥнээтэххэ, билигин хомуска төрүт ньыманан тардыы лаппа сайдыбыта көстөр. Кыттааччылары ырытан көрдөххө,  биирдиилээн толорооччулар ахсааннара 50-тан тахса, бөлөҕүнэн толоруу 10-тан тахса ансаамбыла кыттар буолла. Уопсайа куонкуруска 100-тэн тахса хомусчут бэйэлэрин талааннарын көрдөрөн күөн көрсөллөр.

Хомусчуттар Эркин Алексеев, Варвара Степанова Олоҥхо ыһыаҕын кылаан кыайыылаахтарыттан саҕалаан, Аан дойду таһымнаах виртуоз хомусчут буола үүннүлэр.

Норуоттар икки ардыларынааҕы «Аан дойду виртуоз хомусчута» күөн күрэс

Аан дойду таһымнаах хомусчуттарын бастакы күөн былдьаһыылара 1991 с. тэриллибитэ. Саха сириттэн Петр Оготоев, Спиридон Шишигин уонна Федора Гоголева виртуоз хомусчут үрдүк чиэстээхтик сүкпүттэрэ..

2011 с. тэриллибит иккис куонкуруска Альбина Дегтярева, Юлияна Кривошапкина-Дьүрүйээнэ, Ким Борисов виртуоз хомусчут аатын ылбыттара.

Аан дойду хомусчуттарын үһүс күөн күрэстэрэ 2022 сыл бэс ыйын 16-17 күннэригэр Саха академическай тыйаатырыгар ыытыллыбыта. Икки күн тура тэбинэн туран Германия, Индия, Кытай, Австрия, Япония, Монголия, Киргизия, Туркменистан, Арассыыйа дойдуларыттан уонна Башкортостан, Татарстан, Тыва, Алтай, Москва, Таймыр, Челябинскай, Хабаровскай, Санкт-Петербург, Саха сириттэн — Арассыыйа араас эрэгийиэниттэн 38 кыттааччы күөн көрсүспүттэрэ.

Чыпчаал кыайыылаахтарынан Раджашекар Бимачар (Индия), Ма Гуо Гуо (Кытай), Евгений Сарыглар (Тыва), Кутманаалы Султанбеков (Кыргызстан), Фукико Гоукон (Япония), Вольф Янша (Австрия), Эркин Алексеев, Нарияна Ренанто, Варвара Степанова (Саха сирэ) үрдүк ааттара ааттаммыттара.

Аан дойду таһымнаах виртуоз хомусчуттар күөн күрэстэрэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын өйөөһүнүнэн уонна  Арассыыйа Бэрэсидьиэнин гранын үбүнэн тэриллибитэ.

Арассыыйа таһымнаах быыстапкалар

Былаан быһыытынан, Хомус түмэлэ сыл устата 24 быыстапканы түмэл иһигэр, 15 быыстапканы улуустар түмэллэринэн, Арассыыйа араас эрэгийиэннэринэн тэрийэр.

2022 с. муус устар ыйыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 100 сылыгар анаан, Москва куорат мээрийэтин кэнсиэртиир саалатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтэ төрүттэммит күнүн көрсө «Кулаковскай уонна Крейн» диэн быыстапкаҕа Фредерик Крейн кэллиэксийэтин 595 хомуһуттан 100 бастыҥ хомус көрдөрүүгэ турбута.

2022 с. сэтинньи 28-30 күннэригэр Хомус күнүн көрсө Москва куорат ВДНХ-тын «Россия» быыстапка-пуорумугар  Саха сирин көрдөрөр «Якутия — вселенная Олонхо» тэрээһинин иһинэн «Арассыыйа норуоттарын хомустара» быыстапката дьон-сэргэ болҕомтотун тарпыта.

2023-2025 сс. Хомус түмэлин быыстапкалара Илиҥҥи экономическай пуорум култуурунай бырагыраамаларын иитин иһинэн киллэриллэн, Саха сирин сайдыытын көрдөрөр павильонугар сыллата дьоһун миэстэни ылар.

Хомус уонна киһи уйулҕата

Аан дойдуга муусука дьүрүскэн дорҕоонун көмөтүнэн эмтээһин ньымата балачча киэҥник тарҕаммыта биллэр. Мэдэссиинэ ол салаата «музыкотерапия» диэн ааттанар.

Хомус дорҕоонун дьайыытын туһанан туругу тупсарыыны өссө 1990 сылтан саҕалаан, «Сайыына» духуобунас киинэ күн бүгүҥҥэ диэри улахан дьоҥҥо туһааннаах тэрээһиннэри ыытар. Саха сириттэн төрүттээх Матвей Афанасьевич Алексеев кэргэниниин Елена Васильевналыын Краснодарскай кыраай Горячай Ключ куоратын санаторийыгар сынньанааччылары сылы эргиччи хомуһунан эмтииллэр.

Хомус дорҕоонун нөҥүө сынньалаҥы, налыйыыны, ыраастаныыны, сэниэ киллэриниини (медитация) сүрүннүүр дьарыктарын Хомус түмэлэ эмиэ тэрийэн үлэлэтэр.

Бастакы тэрээһин, Николай Спиридонович Шишигин көҕүлээһининэн, 2017 с. Емельян Ярославскай аатынан түмэл балаҕаныгар ыытыллыбыта. Онтон ыла бу тэрээһин тиһигин быспакка ыытыллан кэллэ. Сылтан сыл ахсын бу тэрээһиҥҥэ кыттыһыан, сылдьыан-көрүөн баҕалаах элбээн иһэриттэн сылтаан, налыйыы, ыраастаныы дьарыктарын Хомус түмэлигэр тоҕостоох кэмнэргэ түбэһиннэрэн ыытар буоллубут.

2023 с. ыла самаан сайын кэлиитин көрсө, айылҕа кэрэ көстүүлээх миэстэлэригэр сатыы хааман тиийэн, күөх ньаассыын окко таалалаан олорон хомустууру «Хомусный ретрит» диэн ааттаан, бэрт сонун тэрээһини тэрийэр буоллубут.

Онон, Хомус Аан дойдутааҕы киинэ уонна түмэлэ араас хайысхалаах тэрээһиннэри киэҥник былааннаан тиһигин быспакка ыытар.

Хомус күнүн көрсө өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн анал тэрээһиннэр ыытыллыахтара. Олортон биир улахан тэрээһин сэтинньи 30 күнүгэр — Хомус күнүгэр Дьокуускай куорат Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатырыгар «Хомуһум дьүрүлэ» үбүлүөйдээх кэнсиэр буолуоҕа. Кэнсиэргэ аан дойду таһымнаах виртуоз хомусчуттар, биллэр-көстөр хомус ансаамбыллара, хомус куонкуруһун кыайыылаахтара кыттыахтара. Хомус түмэлин үбүлүөйдээх сылын көрсөр тэрээһиммитигэр Индияттан ыҥырыылаах ыалдьыппыт Раджашекар Бимачар кэлэрэ күүтүллэр.

Т.А. Жиркова, Хомус түмэлин уонна киинин

быыстапкалыыр салаатын сэбиэдиссэйэ,

СР култууратын туйгуна, хомусчут импровизатор