Хомус туһунан археология тугу сэһэргиир?

Билиҥҥи кэмҥэ түмэл чинчийэр-сырдатар үлэтэ норуот духуобунай култууратын, үгэстэрин, сиэрин-туомун харыстааһыҥҥа туһуланар уонна ону көлүөнэ ыччакка тиэрдэргэ үлэлэһэр.

Түмэллэргэ археология булумньуларын көрдөрүүгэ туруоруу туспа уустуктардаах. Тоҕо диэтэххэ, археологическай хаһыы кэмигэр үксүгэр булумньу элээмэтэ эбэтэр быһаҕаһа-чиэппэрэ эрэ көстүөн сөп эбэтэр булумньу бүтүн да буоллаҕына, сорох ардыгар хаһан туттуллубутун, суолтатын чуолкайдыырга уустуктар үөскүүллэрин үөрэхтээхтэр бэлиэтииллэр. Ол эрээри археология матырыйаалларын көрдөрүүгэ туруордахха эрэ, дьон-сэргэ олоҕор туох сыаллаах-соруктаах туттулла сылдьыбыт ис дьиҥэ арыллар.

Саха эрдэтээҥҥи көмүүлэрин хаһыылара ааспыт үйэ 30-с сылларыттан саҕаламмыттар. Археология экэспэдииссийэлэрин сүүсчэкэ сыллаах үлэлэрин түмүгүнэн  7 хомус көстүбүт. Ол булумньулар  Дьокуускай куорат араас түмэллэригэр хараллан сыталлар.

 Саха уобалаһынааҕы музей 1930-1938 сыллардааҕы археологиятын экэспэдииссийэлэрин булумньулара

1930-с сыллаахтан Саха уобалаһынааҕы музей (билиҥҥинэн Емельян Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар устуоруйаларын уонна култуураларын холбоһуктаах түмэлэ) саха эрдэтээҥҥи көмүүлэрин хаһыы экэспэдииссийэлэрин тэрийэн саҕалаабыт. Сүрүн соругунан XVIII үйэтээҕи саха былыргы олоҕун чинчийэр хаһыылары Орджоникидзевскай, Мэҥэ Хаҥалас уонна Чурапчы улуустарынан ыыталаабыт.

1938 сыллаахха археолог, этнограф, музей үлэһитэ Иван Дмитриевич Новгородов уонна  фольклору хомуйааччы, археолог, этнограф Сэһэн Иванович Боло буоланнар Чурапчы улууһун Одьулуун нэһилиэгин Даркылаах Хайата алааһыгар Омуоруйа баай уонна кини кыыһын уҥуохтарыгар археологическай хаһыы ыытан чинчийбиттэр. Ол түмүгэр XVII-XVIII үйэлэрдээҕи элбэх булумньу көстөн, олохтоох түмэллэр байа түспүттэр. Саха уобалаһынааҕы музей археологиятын үлэтин түмүгүнэн ыстатыйа  билим хомуурунньугун 1960 сыллаах 3-с таһаарыытыгар бэчээттэммит.

Чурапчытааҕы дьахтар уҥуоҕуттан 1785 сыл балаҕан ыйын 14 күнүнээҕи сурукка кичэллик сууламмыт оонньуур хаарты уонна мас хаалаах тимир хомус көстүбүттэр.

Ол туһунан Р.И. Бравина, В.В. Попов «Погребально-поминальная обрядность якутов: памятники и традиции (XV-XIX вв.)» [Новосибирскай, 2008] диэн монографияларыгар маннык бэлиэтэммит: «Былыргы хаһыыларга сороҕор дьикти маллар көстөөччүлэр. Ол курдук, 1-№37 нүөмэрдээх дьахтар уҥуоҕуттан хомус көстөн турар. Саха эрдэтээҥҥи көмүүлэрин хаһыыларыттан итинник булумньу олус сэдэх буолааччы. Оттон бүрээттэргэ ойуун, хакаастарга ырыаһыт көмүүлэригэр тутта сылдьыбыт атын малларын кытта хуру уонна хобыһы (хомустар) анаан-минээн уурар үгэстээхтэр».

Устуоруйа билимин дуоктара Р.И. Бравина этэринэн, И.Д. Новгородов, С.И. Боло булбут хомустарын дьылҕата биллибэт. Хаһыыттан көстүбүт сорох маллар дьылҕалара биллибэт гына сүтэн-оһон хаалбыттар.

С.А. Федосеева аатынан Аартыкатааҕы археология түмэлин былыргы хомустара

2025 сыл алтынньы ыйыгар Бырабыыталыстыба дьиэтигэр Аартыкатааҕы археология түмэлин «Якутск – 400. Археологическая летопись города» быыстапкатыгар  XVIII-XX үйэлэр кирбиилэринээҕи Дьокуускай куорат былыргы олоҕуттан көстүтэлээбит булумньулар быыстапката дьон-сэргэ болҕомтотун тардыбыта.

Аартыкатааҕы научнай-чинчийэр киин үлэһитэ Б.Б. Борисов этэринэн, «Киин куорат былыргы олоҕун чинчийэр сыаллаах археологическай хаһыылар 2020 сылтан Дьокуускай куорат Ярославскай аатынан уулуссатын эргин барбыттара. Биллэрин курдук, ити уулуссаҕа былыр-былыргыттан дьон-сэргэ тоҕуоруһан олохсуйбут сирэ. Онон, араас тутуу  элбэх. Хаһыы түмүгүнэн XVIII-XIX үйэлэрдээҕи былыргы маллары-саллары сэргэ XIX үйэ бүтүүтэ — XX үйэ саҕата охсуллубут хомус көстүбүт. Хомус, төһө да дьэбиннирдэр, тас көстүүтэ үчүгэй, тыла бүтүн, арай биир сыҥааҕын төбөтө токуруйуулаах. Бу хомус Туймаада хочотун археологическай хаһыыларыттан көстүбүт бастакы булумньу буолар.

Иккис хомуһу 2023 сыллаахха Чернышевскай аатынан уулусса 8/3 нүөмэрдээх дьиэтин оннуттан булан тураллар. Бу дьиэҕэ II гильдиялаах атыыһыт М.Г. Васильев олоро сылдьыбыта биллэр. Онон хомус, баҕар, кини дьиэ кэргэнин бас билэр мала буолуон сөп диэн сабаҕалыыбыт. Хомус былыргылыы тапталлан охсуллубут, тылын төбөтө хохуоратынан тостубут, хаҥас сыҥааҕын төбөтө токуруйуулаах.

Михаил Гаврилович Васильев (1859-1909) түүлээҕинэн эргиммит улахан атыыһыт эбит. 30-ттан тахса сыл устата Хоту улуустарынан эргиммит. 1902 сыллаахха Г.В. Никифоровтыын кыттыһан атыы-эргиэн дьиэтин аспыттар. Ол эрээри М.Г. Васильев ыалдьан, 1906 сыллаахха сабарга күһэллибиттэр. Михаил Гаврилович сыылынайдарга анаан 200 атах таҥаһын сиэртибэлээбит. Билигин кини олорбут дьиэтин аттыгар «Цирюльня» киэргэтэр салон турар. Онон бу хомустар саха норуотун култууратын, үгэстэрин чинчийиигэ сыаната биллибэт мал буолаллар».

М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрсиэт Археология уонна этнография түмэлин хомустара

Бу түмэлгэ 3 хомус хараллан сытар. Хомустар тустарынан матырыйаалы түмэл дириэктэрэ Л.Л. Алексеева тиксэрбитэ.

Бастакы хомус туһунан олус интэриэһинэй чахчыны А.Н. Алексеев «Первые русские поселения XVII-XVIII вв. на Северо-Востоке Якутии» [Новосибирскай, 1996]  монографиятыгар булабыт. Онно сурулларынан, хомуһу Алаһыай остуруогун оннуттан булбуттар. Уһуна 8,2 см, тиэрбэһин кэтитэ 3,3-3,5 см, сыҥаахтара, тиэрбэһэ ромбалыы быһыылаахтар, биир сыҥааҕа арыый кылгас, тылын быһаҕаһа ордубут.

Алаһыай уонна Стадухин остуруоктарын оннуларын археологическай хаһыыны А.Н. Алексеев салайааччылаах Саха судаарыстыбаннай үнүбэрсиэт экэспэдииссийэтэ ыыппыт. Алаһыай остуруогун 1642 с. Арассыыйа ыраахтааҕытын Михаил Романов итэҕэллээх киһитэ, айанньыт Дмитрий Зырянов (атын докумуоҥҥа ахтылларынан, Иван Беляной) туттарбыт. Оччотооҕу кэмҥэ саха уустара охсубут тимирдэрэ, уһаарбыт болгуолара олус күндү эбит.

XVIII үйэтээҕи иккис хомуһу 1979 с. Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Балыктааҕыттан 3 биэрэстэлээх сиргэ сытар Орто диэн былыргы дьон олоҕуттан булбуттар. Экэспэдииссийэ салайааччытынан устуоруйа билимин дуоктара А.И. Гоголев үлэлээбит. Хомус элээмэтэ да буоллар, быһыыта-таһаата чуолкай көстөр, түөрт кырыылаах дуҕалыы быһыылаах, хараҥа тимиртэн тапталлыбыт, тыла суох, дьэбининэн бүрүллүбүт.

Үһүс хомус XIX үйэ бастакы аҥаарынааҕы оҥоһук дэммит. 2015 с. Чурапчы улууһун Таба Баһа диэн былыргы дьон олоҕуттан көстүбүт. Хомус хара тимиртэн түөрт кырыылаах гына тапталлыбыт, тыла бүтүн, дьэбиннирбит. Экэспэдииссийэ салайааччытынан А.К. Шараборин сылдьыбыт.

 

Васса Фрументиевна хомуһа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай ойуулуур-дьүһүннүүр музейыгар бэрт дьикти устуоруйалаах хомус баар. Ол сэһэнин туһунан түмэл научнай пуондатын сүрүннүүр үлэһитэ Мария Неймохова маннык кэпсиир: «Хомус тиэрбэһигэр «Васса Фруме»тiевна. 1900 года» диэн суруктаах, сырдык дьүһүннээх тимиртэн кутуллубут, тиэрбэһигэр эриллэҕэс оһуордаах хомус баар. Васса Фрументиевна Андросова кыраһыабай мөссүөннээх, дьулугур курдук көнө уҥуохтаах, куруук маанытык таҥнар дьахтар эбит. Кини 1852 с. Таатта Баайаҕатыгар төрөөбүт. 1876 с. Уолба нэһилиэгин баайыгар, олоҥхоһут идэлээх киһиэхэ, Симон Матвеевич Слепцовка эргэ тахсан, Слепцова диэн араспаанньаны ылыммыт. Биэс оҕолоруттан Николай диэн уоллара үөрэхтэммит. Кини 1894-1896 сылларга Сибиряковскай экэспэдииссийэҕэ кыттыбыт. Аҕатыныын, Симон Матвеевичтыын, Э.К. Пекарскай «Саха тылын тылдьытын» оҥоһуутугар көмөлөспүттэр. Николай Симонович Байаҕантай улууһун баһылыгынан 1917 с. диэри талыллан үлэлээбит».

Васса Фрументиевна туһунан сорох матырыйаалы Таатта улууһун И.М. Хатылаев аатынан Баайаҕа орто оскуолатын түмэлин сэбиэдиссэйэ Г.И. Неустроева тиксэрбитигэр этиллэринэн, Васса эһэтэ Петр Андросов 1770-1780 сылларга Игидэйгэ кинээстээбит. Васса аҕата Фрументий Петрович Андросов быыбарынай ыстаарыһанан уонна нэһилиэк аҕа баһылыгынан хаста да талылла сылдьыбыт. Алта оҕотуттан саамай улахан уола дьоҥҥо-сэргэҕэ Арассыыйа Бүөтүр диэн аатынан биллибит схиномонах Петр Байаҕантай улууһун Боҕоруоскай таҥаратын дьиэтин тэрэпиэһинньигинэн үлэлээбит. Кини 1860, 1885, 1899 сыллардаахха Греция Афон сибэтиэй хайатыгар айаннаталыы сылдьыбыт. Бүтэһигин 1899 сыллаахха барыытыгар ис дьаҥар сутуллан, Афон хайатын тэллэҕэр көмүллүбүт.

М.К. Неймохова этэринэн, Васса Фрументиевна Слепцова аата Саха уобалаһынааҕы статистика кэмитиэтин 1899 с. докумуонугар ыйыллыбыт. Кини 1900 сыллаахха Парижка тэриллиэхтээх Аан дойду быыстапкатыгар элбэх малы туттарбыт: «Инородка I-го Игидейского наслега Баягантийского улуса Васса Фрементиевна Слепцова сдала 16 домашних обиходных вещей и образцы моделей из волос и кожи, из них 4 штуки в естественную величину женских принадлежностей: этэрбэс, шапка, махалка по общей цене 67 рублей».

Васса Фрументиевна анал хомуһун биллибэт уус 1900 с. сырдык дьүһүннээх тимиртэн куппут, тыла суох, ол эрээри тыл олоруохтаах суолаҕа хаһыллыбыт, уһуна  9,4 см, тиэрбэһин кэтитэ 4,4 см. Тиэрбэс сирэйигэр «Васса Фруме»тiевна. 1900 года» диэн суруга кирдиэхтэтэн анньыллыбыт, тиэрбэһин тулатынааҕы эриллэҕэс оһуора мааны далбар хотуҥҥа анаан оҥоһуллубутун туоһулууллар.

Онон, бу хомус Баайаҕа Ондуруоһаптарын төрүттэрин дьылҕаларын туһунан кэпсиир сэдэх мал буолар.

Дьокуускай куорат устуоруйатын түмэлин хомуһа

Түмэл научнай пуондатын сүрүннээччи Д.Е. Руфов кэпсииринэн, былыргы хомус элээмэтин Марха сэлиэнньэтин олохтооҕо хортуоска сирин түөрэ сылдьан булбут. Сыл кэриҥэ уура сылдьан баран, кыраайы үөрэтээччи, Бүтүн Арассыыйатааҕы устуоруйа уонна култуура пааматынньыктарын харыстыыр уопсастыба чилиэнигэр Александр Дьяконовка тиксэрбит. А. Дьяконов 2024 сыллаахха олунньу ыйга түмэлгэ туттарбыт.

Хомус уһуна 6,5 см, тиэрбэһин кэтитэ 2,9 см, дьэбиннирбит эрээри, быһыыта-таһаата биллэр, аҥаар сыҥааҕа тостуулаах, тыла суох. XVIII-XIX үйэтээҕи оҥоһук диэн быһаарыллыбыт.

Археологическай хаһыылартан көстүтэлээбит XVIII-XX үйэлэрдээҕи устуоруйа пааматынньыктарын үйэлэр быыһык кэмнэрин эбэтэр дьон-сэргэ олоҕун туһунан чахчыларын кытта дьүөрэлии тутан чинчийэргэ дириҥ суолталаахтар.

Оттон үөһэ ахтыллыбыт былыргы хомустар нөҥүө саха норуотун олоҕун устуоруйатын, култууратын, сиэрин-туомун, үгэстэрин, тимир култууратын, таптайыы-кутуу араас ньымаларын киэҥник уонна дириҥник хорутан чинчийэр үлэ күүтэр.

Хомус түмэлин былыргы хомустара

Археологияҕа «случайная находка» диэн өйдөбүлгэ киирэр хомустар Хомус түмэлигэр эмиэ бааллар. Олортон аҕыһа XVIII-XIX үйэлэрдээҕи хомустар «кыһыл көмүс пуондата» диэн суолталаахтар. Бу хомустар устуоруйаларын туһунан сэһэни Хомус түмэлин сайтыгар 2020 с. тохсунньу 1 күнүгэр тахсыбыт «Самый совершенный инструмент. Наиболее древние и интересные экспонаты Музея хомуса в Якутске» ыстатыйаттан, оттон Санкт-Петербург Кунсткамератын саха былыргы хомустарын бастакы чинчийии туһунан «Саха сирэ» хаһыат 2023 с. кулун тутар 16 күнүнээҕи нүөмэриттэн «Кунсткамера хомустара уонна И.Е. Алексеев», «Саха сирэ» хаһыат 2024 с. сэтинньи 30 күнүнээҕи нүөмэригэр Санкт-Петербурдааҕы Петр Великэй аатынан Этнография уонна антропология түмэлин научнай үлэһитэ В.А. Кисель «Кунсткамера сахалыы хомустарын кэллиэксийэтэ» ыстатыйаларын кытта билсиэххитин сөп.

К.П. Аммосова, Хомус түмэлин уонна киинин билимҥэ уонна сырдатыы үлэҕэ мэтэдииһэ