Хомус түмэлин үбүлүөйдээх тэрээһинэ олоҥхонон хоһуйулунна

2025 сыл алтынньы  16 күнэ. А.С. Пушкин аатынан Нуучча судаарыстыбаннай тыйаатырын киэҥ уораҕайыгар хомуһу сэҥээрээччилэр уонна таптааччылар тоҕуоруһа муһуннулар. Бүгүн манна Хомус түмэлэ тэриллибитэ 35 сыллаах үбүлүөйүн тэрээһиннэрин саҕалыыр дьикти киэһэ буолуохтаах.

Үбүлүөйдээх тэрээһини Надежда Варламова-Надикан дьааҥылыы «Кымыс ырыатынан» (хабарҕа ырыата) үөрүүлээхтик аста. «Бриллианты Якутии» оҕо образцовай үҥкүү ансаамбыла (сал. З. Соловьева, А. Соловьев) имигэс-имигэстик хамсанан киэргэтэн-тупсаран биэрдилэр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ А.И. Ноев:

«Хомус түмэлин дириэктэрэ Д.Д. Бястиновтыын быһа барыллаан ааҕыыбытынан, түмэл тэриллиэҕиттэн ылата 150000 кэриҥэ киһи сылдьан, хомус устуоруйатын билэн-көрөн ааспыт. Бу кыракый тэрилтэҕэ сүүнэ сыыппара буолар. Биһиги, сахалар, аҕыйах ахсааннаах норуот, түҥ былыргы култуурабытын илдьэ сылдьабытынан киэн туттабыт. Хомус түҥ былыргыттан аан дойдуга киэҥник тарҕаммыт музыкальнай үнүстүрүмүөн буолар. Хомуһу олоҥхону, ырыаны-тойугу, ыһыаҕы барытын  дьүөрэлээн сайыннаран иһэбит. Саха Бырабыыталыстыбатыгар С.А. Местниковтыын анаан-миннэн Оҕо ускуустубатын оскуолаларын сайдыыларын боппуруоһугар кырыымпа, хомус курдук норуот музыкальнай үнүстүрүмүөннэрин кэнчээри ыччаттарбыт кэлэр өттүгэр дьарыктанар боппуруостарын эмиэ көрдүбүт. Онон, биһиги тылбытын, итэҕэлбитин, култуурабытын бэйэбит сайыннарбатахпытына, илдьэ сылдьыбатахпытына, ону тарҕаппатахпытына биһигиттэн ураты ким да оҥоруо суоҕа. Ол иһин Иван Егорович Алексеевка, Семен Викторович Телье-Ивановка махтанабыт. Дьалхааннаах сылларга бастакы бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев өйөбүлүнэн уонна уопсастыбаннас күүһүнэн Хомус түмэлэ тэриллибитэ. Хомус хамсааһына далааһыннаах буолбута. Бэйэбит култуурабытын сайыннарыыга-тилиннэриигэ биир сүҥкэн хайысханы таарыйбыппыт. Онтукайбытын билигин тута сылдьабыт. Былырыын Хомус күнүгэр анаан, Опера уонна балет тыйаатырыгар Кытайтан норуотун хомуһун муусукатын  ускуустубатын илдьэ сылдьар ыалдьыппытын көрсүбүппүт. Быйыл Хомус түмэлэ анаан-минээн сахатын дьонугар Индия курдук элбэх ахсааннаах омук хомусчутун ыҥырда. Онон, көрөөччүлэри ол тэрээһиҥҥэ кэлэн көрүөххүт диэн ыҥырабыт. Биһиги бэйэбит эрэ хомуспут тыаһын буолбакка, улахан омуктар хомуһунан дьүрүһүтүүлэрин, култуураларын кытта оҕолорбутун билиһиннэриэхтээхпит, ол муусука тыаһын истиэхтээхпит. Хомус түмэлин 35 сыллаах үбүлүөйүнэн эҕэрдэлиибин», — диэн бар дьонугар туһулаан эҕэрдэлээтэ.

Хомус түмэлин төрүттээччи И.Е. Алексеев-Хомус Уйбаан:

«Хомус элбэх кистэлэҥнэрдээх. Олор кэмиттэн-кэмигэр кэлэн миэхэ көмөлөһөн, аһыллан, хомус муусукатын дьикти ис хоһоонун арыйарга көмөлөһөллөр. Мин саныахпар, ону кэм бэйэтэ оҥорор, кэм бэйэтэ ыытар, кэм бэйэтэ бэлэхтиир дьикти дорҕооннору. Мин 70-ча сылы быһа хомус тартым, хомус муусукатын туһугар үлэлээтим-хамсаатым. Бу быыкайкаан саха хомуһа миигин абылаан, кини ис дьиҥин билээрибин үлэлии сатаатым даҕаны ситэ түгэҕин була иликпин. Дьоннор сороҕор этэллэр: «Мин хомусчут буоллум, хомус тыаһын баһылаатым», — диэн. Ол билбэттэн буолуо дии саныыбын. Миигин кытта элбэх хомусчут сөбүлэһиэхтэрэ. Ити санаам дьиҥигэр, дьиҥ хомус тойугун, дьиҥ хомус этигэнин истэр дьол. Ол дьолго кыттыһаары эһиги бүгүн манна кэлэн олороҕут», — диэн көрөөччүлэригэр кэс тылын эттэ.

Ити кэннэ  Хомус түмэлин 35 сыллаах үбүлүөйүн көрсө Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуурата уонна духуобунаһа сайдыытыгар киллэрбит кылааттарын иһин түмэлгэ үлэлээн ааспыт бэтэрээннэргэ уонна билигин үлэлии сылдьар үлэһиттэргэ наҕараадалары туттартаатылар.

Хомус түмэлин 35 сыллаах үбүлүөйүн көрсө түмэл төрүттээччитигэр саха музыкальнай ускуустубатыгар киллэрбит үтүөлэрин уонна саха норуотун үгэстэрин харыстааһын иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы А.Н. Жирков Махталын И.Е. Алексеевка Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ А.И. Ноев туттарда.

Аан дойду хомустаах норуоттарын култуураларын харыстааһын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин түмэллэрин сайыннарыыга кылаатын иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Махтал суругунан Хомус түмэлин главнай хранителэ В.В. Бурнашева наҕараадаланна.

Ахсаабат үлэлэрин иһин, Саха Өрөспүүбүлүкэтин түмэллэрин сайыннарыыга кылааттарын уонна Хомус Аан дойдутааҕы түмэлин 35 сыллаах үбүлүөйүнэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын уонна духовнай сайдыыга министиэристибэтин Бочуоттаах суругунан С.Н. Афанасьев, А.Г. Платонова, М.Н. Стручкова наҕараадаланнылар.

Хомус түмэлин сайыннарыыга кылаатын иһин бэлиэни Хомус түмэлин төрүттээччи И.Е. Алексеев К.П. Аммосоваҕа туттарда.

Хомус үйэлээх үгэстэрин тарҕатыы уонна үйэтитии иһин Хомус түмэлин Махтал суругунан С.В. Телье-Иванов, Н.Р. Шишигина, Г.Г. Софронов, Е.Е. Варламова, А.П. Макарова наҕараадаланнылар.

Хомус олоҥхото

Түмэл үбүлүөйдээх тэрээһинин туруорааччы режиссер уонна сценарист сонуннук туруорбуттар. Дьүһүйүү сценарийа олоҥхо киэбинэн суруллубут. Түһүмэх-түһүмэхтэртэн турар: өндөл маҥан халлаан тохсус хаттыгаһыгар олохтоох Үрүҥ Айыылар («Айархаан» этно-бөлөх), Аан Алахчын Хотун (Варвара Степанова-Арчыына), Дьэрэлийэр (удаҕан) Хотун (Юлияна Кривошапкина-Дьүрүйээнэ), Ньиэт Быраат (Владимир Дормидонтов), Бирикээсчиттэр кулууптара (Клавдия, Герман Хатылаевтар), Лука Турнин (Артур Семенов-Тоҥ Саха), Хомус түмэлэ (Хомус түмэлин хомусчуттарын бөлөҕө), Дархан уустар (Олоҥхо тыйаатырын артыыстара), Оҕо уонна эдэр ыччат кэскилэ (Айсен Дьоллоохоп), Куосумас хомуһа (Спиридон Шишигин), Гиннесс өрөкүөрдэ («Кэскил», «Дьүрүл», «Этигэн хомус» норуодунай ансаамбыллар) уобарастара дьүһүйүү киэһэтин түгэх санаатын арыйыахтаах сүрүн киинин тула эргийдилэр. Дьүһүйүү олоҥхо киэбинэн суруллубут буолан, сэһэнньит кэпсээнин курдук саҕаланар. Сэһэнньит оруолун М.Н. Жирков аатынан Дьокуускайдааҕы музыкальнай кэллиэс Төрүт култуураны толоруу ньымаларыгар уһуйуу салаатын 4 кууруһун уһуйуллааччыта Алина Васильева толордо.

Дьүһүйүү саҕаныаҕыттан түмүктэниэр диэри кэллиэс уһуйуллааччыларын хомуска, кырыымпаҕа уонна дүҥүргэ тыыннаах доҕуһуола арыаллаата.

Олоҥхо буолан баран омуннаах буоларыныы, Орто дойду одурууннаах олоҕун арыалдьыттара: хараҥа түүн, силлиэ тыал, силбик ардах, чаҕылҕан уобарастара Хомус дьүһүйэр киэһэтин астылар. Сценаҕа Ийэ кыыллар  (дьөһөгөй, өксөкү, кыталык, таба) устан киирдилэр. Кинилэр Айыы аймаҕын хара дьайтан харыстыыр аналлаахтар. Оччоҕо, хаһан да буоларын курдук, икки атахтаах өрөгөйө үрдүүр: көмүлүөк оһох оттуллар, арыылаах алаадьы астанар, орто дойду дьоллоох олоҕун соргута тускулланар.

Хомус олоҥхото киһи аймах төрүттэниэҕиттэн билиҥҥи үйэни хабар.

Түҥ былыр

Үрүҥ Айыылар («Айархаан» этно-бөлөх). Урукку дьыллар умнуллубат уорҕаларыгар, былыргы дьыллар быдан мындааларыгар Айыҥат хаан аймаҕа барахсан кытара кыыһар кыһарҕаннаах олоххо олорон кэллэҕэ. Кыһалҕа кыпчырыйан, тууйуллар санаа хам баттанан, олох чэчирии сайдыбакка, самнар аакка барбытыгар босхо бастаах барахсан кинини аһынар-хараһыйар Үрүҥ Айыыларыттан аһыналларыгар-хараһыйалларыгар көрдөһөр. Онуоха туран Үрүҥ Айыылар («Айархаан» этно-бөлөх) босхо бастааҕы аһынан аймана түһэллэр, сүбэ-соргу түһүлгэтин тэнитэллэр, тоҕус күннээх түүн толкуйга түһэллэр. Быыһыыр-харыһыйар суолу «кыра эрээри алыптаах, судургу эрээри хомуһуннаах, Үөһээ халлаантан ситимнээх, Аллараа дойдуттан силистээх» хомуһу Орто дойдуга уйалаах буолуохтаах дэһэннэр, оҥордоҕуна кини эрэ оҥоруо диэн өйдөөх-мэйиилэринэн тобун Кудай Бахсыга аттаналларын «Айархаан» этно-бөлөх «Кудай Бахсы» айымньытынан сиһилээбитин саха куттаах биһирии иһиттэ.

Аан Алахчын Хотун (Варвара Степанова-Арчыына). Хомус алыптаах дорҕоонун аналынан үтүөнү түстээтин диэн, алгыс баһа сыанан аҕаннын диэн ыллам ырыанан сүрэхтээбиттэрин, туойар тойугунан толорбуттарын Аан дойду виртуоз хомусчута Варвара Степанова хомуска ырыалаах тардыытын толордо.

Орто дойду одурууннаах олоҕо тубустар тупсан испит, эрэйи-кыһалҕаны аччаппыт хомуспут балаҕан аайы дьүрүскэн тыаһа дырылаабытын, «үс дойдуну ситимниир» «Алгыс үҥкүүтүн» С.А. Зверев-Кыыл Уолун аатынан национальнай үҥкүү тыйаатырын үҥкүүһүттэрин бөлөҕө толордо.

XVIII-XIX үйэлэр кирбиилэрэ

Дьэрэлийэр Хотун (удаҕан) (Юлияна Кривошапкина-Дьүрүйээнэ). Хомоҕой тыллаах хомус барахсан Орто туруу бараан дойдуга айыллыаҕыттан төһөлөөх уран уус төрөөн-үөскээн ааспытын, төһөлөөх хомоҕой тыллаах хомус дьүрүһүйбүтүн ааҕан сиппэккин. Олор барыта былыргы дьыллар мындааларын хоннохторугар-быттыктарыгар састахтара, сүттэхтэрэ-остохторо. Ол эрээри диэххэ, былыр да, быйыл да дьон-сэргэ олоххо буолбут дьиҥ чахчыны тылга тиһэн кэпсээн оҥостор үгэстээх. Үөрэхтээх сыылынай И.А. Худяков суруйарынан, Үөһээ Дьааҥы Булгунньахтааҕын киһитэ кэпсээбитинэн, 1800 сыллар саҕалара Дьокуускай уокуругуттан Дьэрэлийэр удаҕан сэттэ-аҕыс арыалдьыт уолаттарыныын аарыктанан-айаннатан Дьааҥыга тиийбит. Сценаҕа Аан дойду виртуоз хомусчута Юлияна Кривошапкина-Дьүрүйээнэ айыыга киирбэтэх 7 хомусчут уолаттарыныын Дьэрэлийэр Хотун буолан хомуска умсулҕаннаахтык тардыбыта көрөөччүлэр куттарын-сүрдэрин долгутта, уйулҕаларын хамсатта.

XX үйэ

Ньиэт Быраат (Владимир Дормидонтов). Былыр даҕаны хомус дьүрүскэн дорҕоонун алыбар ылларбыт эр дьоннор бааллара. Ол курдук, Ньиэт Быраат (Нет Брат) диэн Дьокуускай эҥээр олохтоох хомусчут Бүлүүнэн, Үөһээ Бүлүүнэн, Бодойбонон сылдьан, хомус дорҕоонун араастаан уларытан тардыбыта (сүүтүк курдук эрээри оройдоро, икки бүөрдэрэ дьөлөҕөстөрдөөх, көҥдөй тимирдэри омурдугар уктан хомуска тартаҕына, кыдьымах аалсыһан айанныырын курдук, араастаан кырылыыр тыаһы таһаарара) эбэтэр төбөтүгэр саха дьахталларын араас мэтириэттэрин ойуутун иилинэн баран сонуннук хомустуурун туһунан С.А. Зверев-Кыыл Уола ахтыыта баар. Ньиэт Быраат (Володя Дормидонтов) А.Е. Кулаковскай «Саха дьахталларын мэтириэттэрин» хомуска улуу нуучча театральнай деятелэ, артыыһа, уһуйааччыта К.С. Станиславскай ньыматыныы араастаан туттан-хаптан итэҕэтиилээхтик тардан иһитиннэрдэ. Көрөөччүлэр астынан-дуоһуйан, ытыс таһынан, эдэр хомусчукка махталларын биллэрдилэр. Кини араастаан уустаан-ураннаан тардыбытын көрбүттэр: «Ньиэт Быраат ити курдук хоһуйбут буолуохтаах» — диэн санаан ааспыт буолуохтаахтар.

Бирикээсчиттэр кулууптара. Хомус устуоруйата салҕаннар салҕанан иһэр. Устуоруйа кэрдиис кэмэ 1914 сылга тиийэр. Бирикээсчиттэр дьиэлэрэ чыыннаах-хааннаах куорат баайдара түмсэр сирдэринэн буолар. 1914 сыл ахсынньы ый аам-даам тымныыта сатыылаан турдаҕына, онно А.П. Чехов «Эһэ» водевилын сахалыы тылбаастаан туруорбуттара уонна саха дьахталлара куолаан хомустаабыттара устуоруйаҕа хаалбыт.  Кинилэр истэригэр саха литэрэтиирэтин төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, драматург А.И. Софронов-Алампа эдэркээн кэргэнэ Евдокия Яковлева баар. Хомусчут бэрдэ буолуон сөп. Ити сайын кинилэр «Громов» борохуокка олорсон, Булуҥҥа айанныыллар. Ити курдук Бирикээсчиттэр кулууптарыгар хомус тыаһа дьүрүһүйбүтүн Клавдия уонна Герман Хатылаевтар сахалыы хомус, кырыымпа доҕуһуоллаах ырыаларыгар тилиннэрдилэр.

Лука Турнин (Артур Семенов-Тоҥ Саха). Хомус – куолакал – кырыымпа доҕуһуолунан «хомус аҕатынан» ааттаммыт дэгиттэр талааннаах хомусчут, дойду тэбэр сүрэҕэр Москуба куоракка хомус тыаһын дьүрүһүппүт Лука Николаевич Турнин (Артур Семенов) хара саһыл түүтэ буодьулаах күөх дьүһүннээх суккун сонун кэтэн туран, хомуска «турудьууннуу» сыыйа тардан кэбистэ.

С.А. Зверев-Кыыл Уолан аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин национальнай үҥкүү тыйаатырын артыыската Василена Шарина-Улан аныгылыы тэтимнээх хомуска дьүһүйүүтүн уонна Хомус түмэлин үлэһиттэрин сыыйа тардыыларын көрөөччүлэр дохсун ытыс тыаһынан эҕэрдэлии көрүстүлэр.

Дархан уустар (Олоҥхо тыйаатырын артыыстара). Олоҥхоҕо ХХ-с үйэ тэтимэ киирэр. Ол эрээри хомус аныгы балысхан тэтимҥэ сүппэккэ-оспокко, сүтүөхтээҕэр сайдан, симэлийиэхтээҕэр ситэн, тойугун өссө сэтэрээн туойбута, алгыһын бар дьонугар тиэрпитэ. Онно сүрүн күүстэрин уурбут, хомус дьиэрэһитэр тыаһын үс куттарыгар илдьэ сылдьар хомус дархан уустарыгар Олоҥхо тыйаатырын артыыстара тыыннаах доҕуһуолунан махталларын тиэртилэр.

XXI үйэ

Оҕо уонна эдэр ыччат кэскилэ (Айсен Дьоллоохоп-Дьол). Сценаҕа Аан дойду хомуһун кэҥгириэһигэр сиимбэл буолбут кулунчук курдук бэйэлээх, таба курдук тамайар Куланик туйаҕын тыаһа тобугуруур, чуолаан тыаһа кылыгырыыр, хомус тыаһа дьүрүһүйэр. Ити кини эдэрдии эрчимнээх хомуһун муусукатыгар Хомус түмэлин эдэр үлэһиттэрин кэнчээри ыччаты хомуска уһуйар «Хомус эйгэтин» үлэлэтиилэрин, хомусчут бастыҥнарыгар күөн күрэс түһүлгэтэ тэрийэллэрин туһунан кэпсэнэр.

Куосумас хомуһа (Спиридон Шишигин). «Хомус Паганинитынан» биллибит виртуоз хомусчут Испирдиэн Шишигин Чөмчөө уус бастыҥ хомуһа куосумака көппүтүн уруйдуур бастыҥ айымньытын саалаҕа мустубут дьон астына-дуоһуйа иһиттилэр. Хомус тыаһа куйаартан кутулларын чахчы итэҕэйдилэр.

Гиннесс өрөкүөрдэ («Кэскил», «Дьүрүл», «Этигэн хомус» норуодунай ансаамбыллар). 2011 с. Хомус Аан дойдутааҕы VII кэҥгириэһигэр хомуска күргүөмүнэн тардыыга Гиннесс кинигэтин өрөкүөрдэ олохтоммута. Манна 1344 сахалыы таҥастаах, хомустаах дьон-сэргэ Циркэ киэҥ уораҕайыгар мустан, оһуохайы хомуска күргүөмүнэн тардан «Саамай элбэх ахсааннаах хомус тардыыта» диэн өрөкүөрдү олохтообуттара. Өрөкүөрдү олохтуур хамыыһыйа бэрэстэбиитэлэ Клер Бергер ону бэлиэтээбитэ хомус устуоруйатыгар кыһыл көмүс буукубанан суруллан үйэ-саас тухары үйэтийбитэ.

Хомус олоҥхотун уран киэһэтин туруорууга элбэх киһи үлэлээтэ: режиссер, продюсер, ыытааччы — Дьокуускайдааҕы музыкальнай кэллиэс уһуйааччыта Артур Семенов, режиссер, сценарист, ыытааччы — Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрсиэт режиссердары үөрэтэр хаапыдыратын уһуйааччыта Анастасия Егорова, худуоһунньук — А.Г., Н.К. Чиряевтар ааттарынан Саха национальнай гимназиятын учуутала Эльвира Старостина, уотунан-күөһүнэн киэргэтии — А.С. Пушкин аатынан Нуучча судаарыстыбаннай академическай тыйаатырын идэлээх үлэһиттэрэ, видеонан киэргэтии — Станислав  Афанасьев.

Тыйаатыр фойетыгар Узбекистан, Хакассия, Казахстан, Монголия, Китай норуоттара таҥастаах Арктическай үнүстүүт уонна М.Н. Жирков аатынан Дьокуускайдааҕы музыкальнай кэллиэс уһуйуллааччылара «тыыннаах» сонун быыстапка буолан дьону сэргэхситтилэр.

Дьүһүйүү олоҥхо киэбинэн суруллубута тэрээһиҥҥэ ураты ис хоһоону биэрдэ. Туруорааччылар этэллэринэн, дьүһүйүүгэ хомус үөскүөҕүттэн бүгүҥҥү күҥҥэ диэри сайдыытын көрдөрөр сыалы-соругу туруоруммуттар. Ону сиэрин ситэрэр өбүгэ төрүт үнүстүрүмүөннэрин кырыымпаны, хомуһу уонна дүҥүрү доҕуһуоллаппыттара дьикти эйгэни үөскэттэ.  Көрөөччүлэр төрүт дорҕоон доҕуһуолугар уйдаран, хомус аан дойдуга сайдыытын биһирии иһиттилэр, сөҕө-махтайа көрдүлэр, астыммыт тыл-өс өргө диэри иһилиннэ.

Дьэ, ити буолар куйа бэйэлээх түҥ былыргы муусука тэрилин кыаҕын арыйыы, суолтатын өйдөтүү уонна ону дьон-сэргэ дууһатыгар дириҥник иҥэрии. Ити барыта саха хомуһугар сүгүрүйүү, төрүт былыргы култууралаахпытын билинии уонна сайдыыга талаһар ситиһиибит буолар.

Кия Павловна Аммосова,

Хомус түмэлин билимҥэ уонна сырдатыы үлэҕэ мэтэдииһэ