Хомус, ырыа куттаах Василена Шарина-Улан

Хомусчут-импровизатор, ырыаһыт, норуоттар икки ардыларынааҕы уонна Арассыыйатааҕы күрэстэр кыайыылаахтара Василена Шарина-Улан  Сергей Зверев-Кыыл Уола аатынан Үҥкүү тыйаатырыгар 2012 сылтан  айымньылаахтык, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар.

Дэгиттэр талааннаах Василена – ырыаһыт, импровизатор-хомусчут, чабырҕахсыт, оһуохайы уонна сээдьэни таһаарар. Ону тэҥэ тыйаатыр үҥкүүнэн дьүһүйүллэн турбут испэктээктэригэр кыттар. Василена бэйэтин айар үлэтигэр ирдэбиллээх. Бу сыллар тухары хас да айар киэһэлэри көрөөччүлэригэр бэлэхтээтэ. Үгүс бырайыактарга кытынна, элбэхтик гостуруоллаата, соҕуруунан-хотунан айаннаата.

Василена Орто Халыма улууһуттан Сыбаатайтан төрүттээх. Алын сүһүөх кылаастарга Сыбаатайга үөрэммитэ. Онтон алтыс кылааска Орто Халымаҕа, ол кэнниттэн сэттис кылааска ийэтин дойдутугар Мэҥэ Хаҥалас Нуораҕанатыгар үөрэммитэ. Орто оскуоланы Орто Халымаҕа ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. Хас да оскуолаҕа үөрэммит буолан кылааһынньыктара, доҕотторо-атастара элбэх.  Василена этэринэн, Орто Халымаҕа оҕо сырыттаҕына, саха фольклорун көрүҥнэрэ отой сайдыбатах кэмнэрэ этэ. Ол да буоллар,  кини олус кытаанах, былыргы  хомуска тарда сатаабытын куруук өйдүүр. Онто сатамматаҕын санаан ылааччы.

2004 с. “Хотугу сулус” күрэххэ кэлэ сылдьан хомус диэн муусука үнүстүрүмүөнүгэр  оҕолор үчүгэйдик оонньуулларын көрөн наһаа сөхпүт. Ийэтэ Марфа Николаевна ону билэн баран,  Мандар Уус оҥорбут хомуһун атыылаһан бэлэхтээбит. Василена олус  үөрбүт уонна хомуска дорҕооннору таһааран барбыт. Биирдэ эмэ Дьокуускайга кэллэхтэринэ, ийэтэ Марфа Николаевна хомус маастар-кылаастарыгар наар сырытыннарара. Кини баар суох оҕото хомуһунан үлүһүйэрин билэр буолан,  наар кини баҕа санаатын толоро сатыыра. Билигин  хомус Василена чугас доҕоро, олоҕун аргыһа.

Орто оскуоланы бүтэрэн баран Василена Марк Жирков аатынан муусука кэллиэһигэр фольклор салаатыгар үөрэххэ киирбитэ. Дьиҥэр, Василена бастакы баҕа санаата – дыраама артыыһа  эбит. Хомойуох иһин,  ол сыл М.Щепкин аатынан  училищеҕа сүүмэрдээһин суох буолан биэрбит. Ол да буоллар,  эдэр кыыс артыыс буолар баҕата уостубатаҕа. Син биир артыыс буолуом диэн эрэллээҕэ. Дьиҥэр, хомуһунан тахсыам, киэн эйгэҕэ билинии ылыам дии санаабат да эбит. Бэйэтэ хайдах эрэ сыыйа-баайа хомуска оонньуурга үлүһүйэн барбыт. Уопсайынан эттэххэ, Марк Жирков аатынан муусука кэллиэһигэр фольклор туох баар жанрыгар– тойук, чабырҕах, ырыа, хомус, тойук – барытыгар ылсыһан үөрэммит. Муусука кэллиэһигэр Василенаны уһуйбут, хомусчут идэтигэр такайбыт, хомус иһин-таһын бука бары өттүттэн билэр Варвара Александровна Степанова-Арчыынаҕа уонна Вероника Васильевна Лыткинаҕа махтала муҥура суох.

Василена Үҥкүү тыйаатырыгар үлэлээбитэ быйыл 13 сыла. Оччолорго бары төрдүс кууруска үөрэнэ сылдьар устудьуоннар Артур Семенов, Айсен Аммосов, Игорь Игнатьев сиэттиспитэн кэлбиттэрэ. Кинилэргэ анаан “Айар Кут” диэн фольклор бөлөҕүн уус-уран салайааччы Светлана Прокопьевна Бессонова тэрийбитэ. Кинилэр көхтөөхтүк айар үлэҕэ оройдорунан түспүттэрэ. Ол кэннэ номнуо уончаттан тахса сыл ааһа оҕуста. Ити бииргэ кэлбит уолаттара бары туспа суолланан-иистэнэн атын кэлэктииптэргэ үлэлии сылдьаллар.

Василена тыйаатырга үлэҕэ киирэн баран тыйаатыр күүһүн дьэ,  үчүгэйдик билбитэ. Үҥкүүһүттэри кытары хас да испэктээктэргэ кыттар, хамсанар-имсэнэр, эрчиллэр. Кыра эрдэҕинэ ийэтэ эппит тылларыгар махтанар: “Артыыс киһи барыны барытын сатыахтаах. Сатаабаппын, кыайбаппын диэн отой толлубакка иннин диэки баран иһиэхтээххин, туох да сатаммат диэн тылы туттубакка. Ытаа диэтэхтэринэ ытаан, үөр диэтэхтэринэ үөрэн. Ол иһин, мин барытын куттамакка, толлубакка, ылсан уонна оҥорон иһэбин, ийэм эппит тылларын наар эппэр-хааммар иҥэринэн илдьэ сылдьабын”.

х х х

Бастакы “Алгыстаах айаным аартыга” айар киэһэтэ 2013 с. биир тыынынан ааспыта. Оччолорго эдэр кыысчаан  олус долгуйбута. Ийэтэ Марфа Николаевна иистэнэр үөрүйэхтээх буолан,  сыана көстүүмүн  арааһын тикпитэ, кини күҥҥэ көрбүт кэрэ оҕотун куруук маанылыыр, киэргэтэр-симиир.

Василена “Айар Кут» бөлөҕүнэн икки төгүл “Сулустаах Хомус” бырайыакка кыттыбыта. Толору саала көрөөччүлээх ааспыта. Василена ити бырайыакка араас хабааннаах саҥа нүөмэрдэри толорбута. Бу сыллар устата репертуарын бэйэтин баҕатынан уонна кыаҕынан талар. Афишатын эмиэ бэйэтэ көрүүтүнэн оҥорторор. Хас саҥа тэрээһин буолла да,   саҥаттан саҥа көстүүмнэри тиктэрэр. Бэйэтэ тус блогтаах буолан, ону сайыннаран, элбэх устуоруйаны кэпсээн, элбэх дьон  онно киирэн, билигин кини көрөөччүлэрэ, биһирээччилэрэ элбээтэр элбээн иһэллэр.

Василена иккис айар киэһэтэ 2018 с. Саха тыйаатыр Олоҥхо саалатыгар буолбута.  «Дууһабар уйдаран, мичээрбэр кыттыһан” диэн бэртээхэй ааттааҕа.  Наһаа сылаас, ис киирбэх кэнсиэр буолан ааспыта. Тыйаатыр үҥкүүһүттэрэ, аркыастыр артыыстара  — айар аартыгын аргыстара бары күүс-көмө буолбуттара. Василена аркыастыр иһинэн тэриллибит  “Кыл Саха» уонна «Дьол» бөлөхтөрү кытары хас да бырайыактарга кыттыбыта. Кини урукку да, аныгы да, хойукку да ырыалары барыларын сөбүлээн толорор. Василена режиссердар, хореографтар таба көрөн испэктээктэргэ оруол талан биэрдэхтэринэ наһаа үөрэр. Хас биирдии артыыска саҥа оруолу холонон көрүү уонна толоруу дьол буоллаҕа дии. “Уруу” испэктээги тыйаатыр бастакы уус-уран салайааччыта Геннадий Семенович Баишев туруорбута. Василена ол испэктээккэ Кийиит кыыс оруолун толорор. Онтон “Үрүҥ күн оҕолоро” этнобалекка — Удаҕан оруолун. Георгий Анатольевич Ковтун курдук аан дойдуга биллэр хореограф сүдү үлэтигэр биир сүрүн оруолга тиксибитинэн кини киэн туттар. Бу икки оруол киниэхэ олус күндү.

Билигин Василена баҕалаахтары хомуска үөрэтэр. Кыра оҕолортон эбээлэргэ-эһээлэргэ тиийэ  хомуһу тардарга үөрэниэхтэрин баҕарар дьоннор элбэхтэр. Ол эрээри,  Василена хомуска биирдиилээн үөрэтэрин сөбүлүүр уонна  тиһэҕэр диэри  тириэрдэрин астынар. Ол курдук,  билиҥҥи оҕолор наһаа сымсалар, наһаа түргэннэр. Хомус артикуляционнай үлэттэн турар. Оҕолор саҥараллара аҕыйаабыт диэн бэлиэтии көрөр. Василена баҕа санаата —  хомуска оонньооһун артикуляционнай эрчиллии курдук бастакы кылаастан оскуола бырагырааматыгар киирэрэ буоллар аһара туһалаах буолуо этэ. Василена үөрэнээччилэрэ хомус күрэҕэр куруук кытталлар. Өрөспүүбүлүкэтээҕи араас таһымнаах күрэхтэргэ  кылааһынан бүттүүн эбэтэр соҕотохтуу эмиэ.

Василена биир идэлээхтэрин кытары дьон хомуска оонньуурун дьүүллүүр сүбэҕэ эмиэ кыттар. Кини: “Оҕолор да, улахан да дьон хомуска оонньуулларын дьүүллүүр наһаа ыарахан. Улахан эппиэтинэһи сүгэҕин. Бу оҕо сайдыытын, эбэтэр  күүскэ үлэлиирин, эбэтэр сыыһа оонньуурун барытын учуоттуохтааххын. Бэйэм ийэ да быһыытынан,  барыларыгар ыалдьабын. Ол гынан баран,  күрэх аата күрэх. Барытын ымпыктаан-чымпыктаан, көрөн-истэн кырдьыгынан дьүүллүүбүн”, — диэн кэпсиир.

Хомус эмтиир, ыраастыыр күүстээх дииллэр. Василена итини кытары сөпсөһөр. Чахчыта оннук. Былыр эмчиттэр хомуһунан дьүһүйэн туран дьону-сэргэни, дьиэни-уоту, туттубут малы-салы ыраастыыллара. Билиҥҥи балысхан кэмҥэ хомус ыраастыырын, эмтиирин эмиэ итэҕэйэн ыраастаналлар. Василена тус бэйэтэ хомус ыраастыырын, арчылыырын, араҥаччылыырын бэйэтин этинэн-хаанынан билбитэ. 2019 с. кини олоҕор буолбут түбэлтэ кэнниттэн хомус сүдү күүһүгэр эрэнэр.

Василена үһүс уонна төрдүс айар киэһэлэрэ кыл мүччү хамсык кэмигэр 2020 с. буолан ааспыттара. Кыра баҕайы бириэмэ кэмигэр бэлэмнэммитэ. Кэнсиэр наһаа табыллан, өрө көтөҕүллэн ааспыта. Ити кэмҥэ Василена түөрт ыйдаах ыарахан этэ. Инньэ гынан, тус бэйэтигэр наһаа ыарахан эбит. Икки кэнсиэри нэһиилэ тулуйбутум диэн кэлин эппиттээх. Ол гынан баран, кимиэхэҕэ да тыл быктарбатах буолан, ким да билбэт буолан, барыта этэҥҥэ ааспыт курдуга. Василена тапталлаах ийэтин кытары “Алыптаах Хомус” диэн оҕо кинигэтин суруйан, сүрэхтээн таһаарбыта. Ити кинигэ матыыбынан тыйаатырга оҕо испэктээгэ турбута. Василена  сүрүн оруолу Кустукчаана кыыс оҕо оруолун толорбута. Василена: “Ити мин эмиэ биир улахан үлэм түмүгэ буолар. Эппитим курдук,  дыраама артыыһа  буолуох баҕам кэйиэлээбитэ буолуо. Ийэбиниин Кустукчаана кыыс оҕо туһунан суруйбуппут. Кини хорсун уонна бэйэтин сааһыгар улахан киһи курдук оттомноох. Бүрүүкээн кэлбит улахан ыарыыны айыылар көмөлөрүнэн күөн көрсөн,  кыйдаабытын, кыайбытын туһунан сэһэргиир испэктээк. Режиссер — Розалия Тартакинова, муусукатын дирижер Анюта Иванова таҥмыта. Кини өссө видеоконтент бэйэтин көрүүтүнэн оҥорбута. Премьераҕа “Дьол” бөлөх доҕуһуоллаабыта, “Бриллианты Якутии” үҥкүү бөлөҕө үҥкүүлэринэн киэргэппитэ. Инньэ гынан, бэрт чаҕылхай уонна кэрэ көстүүлээх испэктээк сүрэхтэммитэ.

Василена хомуска онлайн маастар-кылаастары ыытар. Таилаҥҥа, Нидерлаҥҥа олорор дьоннору үөрэппитэ. Уопсайынан, билигин Куйаар ситимэ түргэн, инньэ гынан кыах элбэх, төһө да ыраах буоллун, туох да хааччахтаабат. Куйаар нөҥүө дьарыктыыр туох да уратыта суох. Ол гынан баран,  бириэмэ араастаһыыта сороҕор табыгаһа суох буолуон сөп,  хааччахтыан сөп эрээри, барытын эрдэттэн былааннаатахха, табыллар.

Василена хомуһун кэллиэксийэтэ наһаа элбэх. Сүүрбэччэ хомустаах. Саха сирин  маастардарын хомустара бары кэриэтэ бааллар.

Василена  баҕа санаата туолан, муус устар 3 күнүгэр киэһэ 19:00 ч. “Сэргэлээх уоттара” Култуура киинигэр “Турук» моно-перфоманс буолар. Өрүү инники күөҥҥэ айа-тута, сайда-үүнэ  сылдьар, ырыаһыт уонна импровизатор-хомусчут Василена Шарина бэйэтин “Турук» моно-перфомансыгар эрэнэ күүтэр!

Вера ЧЕРНОГРАДСКАЯ, Үҥкүү  тыйаатырын литэрэтиирэҕэ салаатын сэбиэдиссэйэ