Хонду – киин Саха сиригэр саамай былыргы киһи олорбут сирэ

Чурапчы улууһугар Хонду диэн палеонтологическай өттүнэн олус интэриэһинэй сир баар. Манна СӨ Билимин академиятын палеонтологтара 2021 сылтан үлэлииллэр.

Бу сиргэ илин эҥээргэ аан бастакынан сэлии кэминээҕи бөдөҥ кыыллары таһынан, эрдэтээҥҥи плейстоцен дьоҕус кыыллара — дьабара, таарбаҕан, буобура уҥуохтара, ону таһынан, үөн-көйүүр, от-мас сиэмэтэ, баҕа, күлгэри уҥуохтара көһүннүлэр. Манна 2021 сылтан үлэлиир палеонтолог учуонай Иннокентий Павловы көрсөн, туох үлэ бара турарын ыйыталастым.

Киһи сибикитэ баар

— Хондуга киһи олоро сылдьыбыт чинчитэ баар дуу?

— Манна киин Саха сиригэр саамай былыргы киһи олоро сылдьыбыт сибикитэ көһүннэ. Ол аата, бу Хонду сиригэр киһи 50 тыһ. сылтан — сэлии кэмин саҕаттан билиҥҥэ диэри тиһигин быспакка олорбут буолан тахсар. Былырыын улахан кыыллар уҥуохтарыгар киһи илиитин суоллара баарын көрөн, Новосибирскайтан Археология уонна этнография институтун ыстаарсай билим үлэһитэ Александр Кандыбаны ыҥыран бииргэ үлэлээбиппит. Александр Викторович ол кэлэн ураҕас мастар биир сиргэ сыталларын булан, “хижина” диэн сабаҕалаабыта. Хаһыы кэмигэр таас туттар сэптэри (скребок), сэлии муоһуттан оҥоһуллубут туттар маллары, сиргэ уот оттубут сирдэригэр чох тооромосторун булбуппут. Ити көстүбүт булумньуларбытын барытын радиоуглероднай чинчийиигэ ыыппыппыт, датировкатын кэтэһэ сылдьабыт.

Эмиэ былырыын Чурапчы карьерыгар киһи төбөтүн уҥуоҕа тахсан кэлбитин булбуппут. Сэлии кэмин кэннинээҕи — эрдэтээҥҥи неолит киһитэ диэн быһаарыллыбыта.

— Быйыл туох эмит көһүннэ дуу?

— Быйыл соҕотоҕун тиийэн үлэлээтим. Билигин эрэспиэскэлиир үлэлэр ыытылла турар буоланнар, шурфалары хаһабыт. Былырыыҥҥы шурфаларбыт 2 м 70 см дириҥнээхтэр этэ, быйыл сайын 3,5 м дириҥҥэ тиийдим. Дириҥээн истэҕин аайы бытаараҕын. Сирэ тымныы буолан, бытааннык ирэр. Буорун туох баар араҥатын сиидэлээн, араас үүнээйи, үөн-көйүүр арааһын хомуйдум. Онон сылы быһа чинчийэр үлэбин булуннум. Биир булумньум — былыргы киһи кэрбээччи тииһиттэн оҥорбут бүргэһэ. Бүргэһи Новосибирскайга археологическай институт исписэлиистэрин кытта көрүөхпүт.

Хонду сирэ билим өттүнэн туох суолталааҕый? Манна сэлии кэминээҕи от-мас, үөн-көйүүр, араас кыыл олус элбэх көрүҥэ биир сиргэ баар. Ити өттүнэн Арассыыйаҕа ханна да суох уникальнай сир. Былырыын манна араас хайысхалаах уон исписэлиис кэлэн үлэлээн барбыта. Дьоҕус кэрбээччилэр билимҥэ бэрт элбэҕи биэрэр кыахтаахтар. Өскөтө радиоуглероднай чинчийии
45 тыһ. сыл эрэ иһинэн төһө саастааҕын быһаарар эбит буоллаҕына, дьоҕус кэрбээччи тииһинэн 2 мөл. 100 тыһ. сылга диэри быһаарыахха сөп. Манна биир дьээбэ баар, сэлии тииһэ килиимэт уларыйдаҕына тэҥҥэ уларыйбат, оттон дьоҕус кэрбээччи тииһэ от-мас уларыйдаҕын ахсын тэҥҥэ уларыйсан иһэр. Арааһа, ол иһин баччааҥҥа диэри тыыннаах кэллэхтэрэ.

Бу балаҕан ыйыгар эмиэ баран үлэлиэхтээхпин. Эһиилги үлэни былаанныаҕым. Тоҕо соҕотоҕун сылдьаҕын диир буоллахха, үбүлээһин кыайтарбат. Арай Бастакы Бэрэсидьиэммит М. Е. Николаев аатынан пуонда улаханнык көмөлөһөр. Чурапчы улууһун дьаһалтата хаһаайыстыба өттүнэн — балааккалары, иһэр уу иһитин, о. д.а. биэрэн эмиэ көмөтө баһаам. Онон кинилэргэ улахан махталбытын биллэрэбит.

Аан дойдуга суох булумньу

— Иннокентий Семенович, “Павлов сэлиитэ” дииллэрин хаста да иһиттим. Ити тугу этэллэрий?

— 2019 сыллаахха Хоту Муустаах муораҕа Олгуйдаах (Котельнай) арыыга сэлии булбутум. Манна даҕатан эттэххэ, ити Олгуйдаах сирэ сэлии кэмин саҕаттан уларыйбакка сытар. Оттон бэттэх диэки кэлэн истэх аайы ити кэрчик кэм 2,5–3 м дириҥҥэ киирбит буолар.

Ити сэлиини хайдах булбуппунуй? Туундара буоллаҕа дии, сир үрдүгэр уҥуохтара ыһылла сытара. Ону дьардьамата баара буолаарай диэн хастым. Арай ортотунан хайа охсуулаах силиитин уҥуоҕун буллум. Соһуйдум, аныгы кэм дуу дии санаатым. Онтон иккис силиини буллум. Атын уҥуохтарга эмиэ туох эрэ суоллара биллэ-биллибэт баалларын көрөн, хаартыскаҕа түһэртээн баран куоракка кэлбитим. Онно көмпүүтэргэ киллэрэн чугаһатан көрбүтүм, олох да лаппаакытын уҥуоҕар оноҕос дьөлө киирбит суола баар эбит. Онон иккистээн эспэдииссийэ тэринэн тиийэн, сэлии уҥуоҕун 40%-нын булбуппут. Ити уҥуохтарга 1500‑тан тахса киһи тыыппыт суола баар этэ: охсуу, быһыы, кыһыйыы, үлтү сынньыы. Мэйиитин хаппаҕын арыйбыттар этэ. Икки силии уҥуоҕун үлтү сынньыбыт көөбүллэрэ кытта баара. Сэлии уҥуоҕуттан оҥоһуллар маллары аалар, сытыылыыр “отжимник” диэн таастан оҥоһуллар туттар сэп көстүбүтэ. “Отжимник” атын сирдэргэ элбэхтик көстөр, ол гынан баран технологиялара тус-туспа. Былыргы дьон сиэбит сэлиилэрин итинник булан турабыт, бу аан дойдуга аан бастакы булумньу буолар. Ол кэнниттэн 2021 сылга диэри өссө итинник икки сэлиини булбутум. Иккиһи эмиэ Олгуйдаахха, үсүһү Тиксии аттыгар. Хондуга эмиэ дьон сиэбит сэлиилэрин уҥуоҕа көстөр гынан баран, биир сэлии уҥуохтара буолбатах, тус-туспа кыыл киэннэрэ.

Ити үс сэлиинэн кинигэ таһаартараары гынабын. Иккис сэлиим баһын булбатаҕым, үһүс сэлиигэ аны мэйиитэ баар этэ. Үһүөннэрин тэҥнии тутан көрдөххө, астааһыннара сүрүннээн биир.

— Сэлии төһө улаханый?

— Арҕаһын үрдүгэ 2 м 700 см кэриҥэ, аны онно халыҥ түүтэ эбиллэн, аарыма улахан кыыл буолан тахсар. Ол бэйэлээҕи охтордохторуна, хаһан этэ бүтүөр диэри онно олорор буоллахтара.

Саха сирэ – үөрэтиллибэккэ турар сир

— Ити араас хайысхалаах исписэлиистэри соҕурууттан ыҥырабыт диигин. Биһиэхэ бэйэбитигэр суохтар дуо?

— Каадыр аҕыйах, эппитим курдук, үүнээйигэ туспа, маска туспа, үөҥҥэ-көйүүргэ, о. д.а. араас хайысханан үлэлиир дьон наадалар. Аан дойдутааҕы сэлии киинэ тутулларынан, бэйэбит каадырдарбытын иитэн таһаарыахпытын наада. Атын эрэгийиэннэргэ тэҥнээтэххэ, Саха сирэ — олох үөрэтиллибэтэх сир. 2 мөл. 100 сылтан 120 мөл. сылга диэри кэрчик кэм “үрүҥ бээтинэ” буолан аһаҕас турар. Сунтаарга Санкт-Петербург учуонайдара кэлэн, онно геологтар булан таһаарбыт динозаврдарын үөрэтэ сылдьаллар. Холобур, кинилэр динозавр уҥуохтарынан меловой период саҕана Саха сиригэр кыһын баара, тропическай килиимэт манна суох этэ дииллэр. Оттон Хондуга көстөр кыыллар кинилэр этиилэригэр сөп түбэспэттэр. Сэлии манна баар эрдэҕинэ кыһын баара. Ол курдук, хоботугар хаары баһан ылар ытыстаах, атын слон көрүҥнэригэр оннук суох.

Ити 2 мөл. 100 сылтан 120 мөл. сылга диэри кэмҥэ Саха сирин килиимэтэ хайдаҕын ким да билбэт. Сибиир уонна Европа килиимэттэрэ биир этилэр дииллэр, онон сылаас уулаах сүүрээннэр ааһаллара. Оттон биһиэхэ оннук сүүрээн суох сиригэр килиимэппит хайдаҕа биллибэт. Килиимэт хайдах уларыйан испитин үөрэттэхпитинэ эрэ, иннибитигэр туох биһигини күүтэрин билиэхпит.