Хорулаҕа — Албан Аат аллеялаах сквер тутуллуо!

Быйыл Ньурба улууһун ыраах олорор Хорула нэһилиэгэ биир бастакылар ахсааннарыгар олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр программа (ППМИ) граныгар анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар аналлаах «Аллея Славы воинам — землякам» сквери оҥоруу бырайыагынан кыттыбыта.

Грант куонкуруһун быйылгы кыайыылаахтарын ортотугар хорулалар бу бырайыактара киирэн, олоххо киирэр буолан эрэриттэн санаалара көтөҕүллэн сылдьар.
Онон Россияҕа Аҕа дойдуну көмүскээччи, Саха сиригэр Ийэ дойдуну көмүскээччи сылларыгар быйыл Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 80 сылыгар анаммыт нэһилиэк ыһыаҕын кэмигэр сквер тутуллуохтаах уһаайбатыгар “Манна анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар Албан Аат скверэ тутуллуо!” диэн табличка аһыллыытын сиэрин-туомун ыыттылар.
Граҥҥа киирсэргэ бырайыагы көҕүлээбит, толкуйдаан оҥорору, ханна тутуллуохтаах сирин-уотун быһаарыыны, докумуонун толорууну хара бастакыттан сүүрэн-көтөн ситиспит ааптарынан Хорула нэһилиэгиттэн төрүттээх Саргылана Семеновна Николаева буолар.

Саргылаана Семеновна Россия Сэбилэниилээх күүстэрин кэккэтигэр анал байыаннай дьайыыга бойобуой сорудаҕы хорсуннук толоро сылдьан сырдык тыына быстыбыт буойун Алексей Андрианович Николаев ийэтэ буолар. Бу сквери ханна тутар туһунан боппуруоска кини туох да саарбахтааһына суох бэйэтин төрөөбүт, олорбут уһаайбатын — Алексей эбэтин Федора Николаевна, эһэтин Семен Григорьевич Никифоровтар төрүт уһаайбаларын биэрэргэ быһаарыммыта. Никифоровтар – Хорула нэһилиэгин сайдыытыгар сүдү кылааттарын киллэрбит, бар дьон ытыктабылын ылбыт, нэһилиэк биир киэн туттар, бас-көс ыала этилэрэ.

Оскуолаҕа үөрэппит оҕом Саргылаана Николаева бу бырайыагы оҥорон турулаһыытын уонна кини оҕотун Алексей Андрианович Николаев бойобуой суолун тустарынан сырдатан ааһарым тоҕоостоох. Ийэтэ кэпсээбитинэн, анал байыаннай дьайыы эмискэ биллэриллиитэ Алексейга төрөөбүт дойдуга, чугас дьоҥҥо-сэргэҕэ куттал суоһаабатын туһугар туора турбаккабын, хайаан да дурда-хахха буолуохтаахпын диэн күүстээх санааны үөскэппитэ. Бу санаатын кини куруутун иһигэр иитиэхтээн илдьэ сылдьан баран, 2023 с. ахсынньы ыйга быһаарынан, Россия Сэбилэниилээх күүстэрин кэккэтигэр байыаннай дьайыыга баҕа өттүнэн баран кыттарга хантараах баттаспыта, байыаннай дьайыыга киирсэргэ күүстээх бэлэмнэниини ааспыта. Сыл аҥарын быһа командирын, чааһын, Аҕа дойдутун иннигэр бэйэтин үчүгэйдик көрдөрөн, хара дьайдаахтары кыайар туһугар чаҕыйбакка сулууспалыы сылдьыбыта.

-Алексей, Алеша, биһиги Лехабыт 1990 с. атырдьах ыйын 5 күнүгэр Ньурба улууһун Хорула нэһилиэгэр ыал бастакы оҕотун элбэххэ эбээһинэстиир үрдүк аатын сүкпүтүнэн, бырааттаах балтыгар убай буолар айылҕаттан аналлаах бу орто дойдуга кэлбитэ. Биһиги Дьокуускайга көһөммүт, 1997 с. куорат 14 №-дээх оскуолатын бастакы кылааһыгар киирбитэ. Оскуолатын кэнниттэн Дьокуускайдааҕы сервис технологическай техникумугар киирэн, повар идэтин ылбыта. Ол эрээри кини ордук табыллан тутуу үлэтин, дьиэ ис отделкатын оҥорууну баһылаабыта. Бу үлэтигэр чахчы үчүгэй маастар диэн дьоҥҥо биһирэппитэ. Уолбут барахсан ылсыбыт дьыалатыгар ис сүрэҕиттэн кыһаллан-мүһэллэн, бары сатабылын, билиитин ууран туран, хаһан да дьону албынныыр диэни билбэккэ, дьиэ тутуута буоллун, квартира өрөмүөнэ буоллун, наар хаачыстыбаны өрө тутан кэлбитэ, барытыгар дьоҥҥо үчүгэй буоллун диэнинэн эрэ салайтарара, — диэн кэпсиир ийэ барахсан.
Саргылана Семеновна этэринэн, эһэтин Тыаһыт Өлөксөй бастакы сиэнин быһыытынан кини аатын биэрбиттэр, зодиагын бэлиэтэ Хахай эбит. «Ыал буолан, бастакынан күн сирин көрбүт уолбут, төрүөҕүттэн Леха диэн таптаан ааттаабыппыт. Кэлин бырааттанан, балыстанан ыал улахана буолбута. Оҕо сылдьан наһаа налыччы, аҕыйах саҥалаах этэ. Оҕобут кимиэхэ да хаһан да аккаастаабат, үлэттэн куотуммат, төттөрүтүн, ис сүрэҕиттэн барытын толоро, бүтэрэ сылдьар, олус көнө майгылаах, аһыныгас дууһалаах буола улааппыта. Улаатан, оскуоланы, орто үөрэҕи бүтэрэн, ыал буолан, үс сиэн оҕону бэлэхтээбитэ”, — диир кини.
Оҕо сылдьан аҕатыттан Андриан Алексеевичтан утумнаабыт биир сатабыла техникаҕа сыстыы, баһылааһын этэ. «Оҕом барахсан бастакы тимир көлөтө мокик этэ. Дьэ, ону күн аайы оҥостор, тупсара сатыыр түбүктээҕэ. Кэлин массыыналанан да баран, техникаҕа хасыһар идэтин бырахпатаҕа, түүннэри массыынатын оҥосторун сөбүлээччи”, — диэн ол кэмнэри аҕата сылаастык ахтар.

-Уолбут табаарыстарын кытта хардарыта көмөлөсүһэн, ыкса алтыһан, олус тапсара, сымнаҕас, налыччы майгытынан сөбүлэтэрэ, доҕордоһору сатыыра. «Леха оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар бэрт чуумпу-сэмэй майгылаах этэ. Ол кэмнэргэ бэйэтэ ырыа суруйан, музыкатын бэйэтэ оҥорон ыллыыра. Компьютерга сыстаҕаһа. Повар идэтигэр үөрэммитэ эрээри, тутуу үлэтин ордорбута. Бииргэ дьиэ тутуутугар, квартира ремонугар үлэлээбиппит. Түргэн туттунуулааҕа. Ремоҥҥа үлэтин түмүгэ олус хаачыстыбалаах буолара. Биир иккиэн сөбүлүүр интэриэстээхпит — ол техника. Элбэхтэ бииргэ массыына көрүммүппүт, оҥостубуппут”, – диэн биир кылааска үөрэммит доҕоро Куличкин Афоня биһиги Лехабыт доҕор быһыытынан киһини мэлдьи өйүүрүн-өйдүүрүн, көмөлөһөрүн туһунан эппитэ, – диэн Саргылаана Семеновна оҕотун, эр санаалаах, дойдуга бэриниилээх буойун Алексей Николаев, күлүм гынан ааспыт кылгас олоҕун туһунан кэпсиир. — Биһиги эркин курдук эрэллээх уолбут, быраатыгар ахтар-суохтуур убай, дьиэ кэргэнигэр таптыыр, күүтэр аҕа кылгас эрээри, чаҕылхай, хорсун олоҕун туһунан кэпсиир, аатын үйэтитэр ытык иэстээхпит диэн бу төрөөбүт Хорулатыгар байыаннай дьайыы буойуттарыгар аналлаах Албан Аат скверин оҥорорго уонна кини олорбут толору 33 сааһыгар дьүөрэлээн, оччо лиистээх албом-кинигэни таһаарарга быһаарыммыппыт. Өлөксөйбүт, Лехабыт күн айыы таҥара Христос сааһыгар сылдьан Сибэтиэй Ньукуола күнүгэр бар дьоҥҥо, дойдуга эйэлээх олох барҕарарын туһугар тыынын толук биэриитэ – ураты суолталаах үөһээттэн айдарыыта эбит дии саныыбыт. Хас Кыайыы күнүн ахсын байыаннай форманы кэтэрин, Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүгэр строевой хаамыыны олус сөбүлүүрэ. Уолбут оҕо эрдэҕинээҕи олоҕор көстөн ааспыт итинник бэлиэлэртэн таайан-сэрэйэн, байыаннай сулууспаҕа сылдьарга, бүтүн дойду чиэһин, тутулуга суох көҥүл буолуутун көмүскүүргэ диэн аналланан-ыйаахтанан бу орто дойдуга кэлбит эбит диэн уоскутунабыт.

2024 с. ыам ыйыгар Константиновка куораты ыларга бойобуой сорудах кэлбитэ. Хомойуох иһин, бу биһиги уолбут олоҕор бүтэһик сорудах этэ. Кыргыһыыга киириэн иннинэ быраатын кытта кэпсэтэригэр өлөр-тиллэр суолталаах улахан ыарахан сорудаҕы толоро киирээри олороллорун туһунан кэпсээбитэ. “Дьэ, онтон (сэрии толоонуттан) таҕыстахпына, таҕыстым диирим буолуо”, — диэбитэ. Бииргэ улааппыт тапталлаах быраатын Сэмэни кытта тиһэх кэпсэтии кэннэ тута эр санаатын ылынан кыргыс хонуутугар киирбитэ. Ити кимэн киирии иннигэр оҕобут барахсан элбэҕи эргитэ санаабыт буолуохтаах…

Уот будулҕан ортотугар өстөөх ракетатыгар түбэһэн, оҕобут кыргыһыы толоонугар 2024 с. ыам ыйын 22 күнүгэр сырдык тыына быстыбыта. Уолбут хос эһэтэ Николаев Николай Григорьевич (1901-1997 сс.) пулеметчик этэ, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр элбэх доҕорун, олор истэригэр биир дойдулаахтарын сүтэрэн, бэйэтэ төһө да дьааттаах холуодьастан уу истэр, кыл мүччү тыыннаах хаалан дойдутугар эргиллибитэ. Николай Григорьевич Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сылдьыбыт суолун батан, оҕом Алексей хос эһэтин сырдык, ыраас аатын олоҕун тиһэх чааһыгар диэри чиэстээхтик сүгүүтэ, хорсун быһыыта умнуллуо суохтаах дии саныыбыт.

ППМИ граныгар киирсэн кыайар киһи, нэһилиэкпэр Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар аналлаах Албан Аат скверин тутууну олоххо киллэриигэ ол улахан көмө буолуо этэ дии санаабытым. Биһиги Дьокуускайга олорор киэн туттар биир дойдулаах кырдьаҕастарбыт бу бырайыак үөскээн тахсыаҕыттан тэҥҥэ үлэлэһэн барбыттара санаабын улаханнык көтөхпүтэ. Куоракка олорор биир дойдулаахтар түмсүүлэрэ эбии үбү хомуйууга көхтөөхтүк турунан үлэлэһиитэ олохтоохтор сүргэлэрин көтөхпүтэ — нэһилиэктэн эбии хомуллуохтаах үп кээмэйэ хомулла охсубута!
Кыайыы 80 сылыгар анаммыт нэһилиэк ыһыаҕын кэмигэр сквер тутуллуохтаах уһаайбатыгар “Манна анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар Албан Аат скверэ тутуллуо!” диэн табличка аһыллыытын сиэрин-туомун толорор наада диэн куоракка биир дойдулаахтар түмсүүлэрин иилэһэр-саҕалаһар тумус киһибит Юрий Наумович Иванов санаа киллэрэн, ону дойдум дьонун кытта толордубут. Үйэлэргэ хаалар сүдү суолталаах улахан бырайыак бастакы олуктара уурулунна, аны олоххо киирэрэ хаалла, — диэн ылсыбыт дьыалатын туһунан кэпсиир Саргылаана Семеновна.
Инникитин бу уһаайба биир өттүгэр Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтарын аллеята уонна “Албан аат музейа» диэни эбии оҥорон биэрэр киһи — силигэ толору сиппит ансамбль буолуо эбит дии санаатым. Бу байыаннай дьайыыга Саргылаана Семеновна уонна кини курдук оҕолорун сүтэрбит ийэлэр маннык анал уһаайбалаан, Албан Аат скверин тутан, уолаттарын сырдык ааттарын, хорсун быһыыларын үйэтитэр баҕалара, билигин да ол уоттаах сэриигэ ытык иэстэрин эрдээхтик толоро эбэтэр чиэстээхтик толорон эргиллибит биир дойдулаах буойуттарбыт бойобуой суолларын бу Сквер нөҥүө бар дьоҥҥо кэпсиир, сырдатар үтүө дьулуурдара нэһилиэк биир сомоҕо күүстээх түмсүүтүнэн олоххо киирдэр ханнык диибит!
Саргылаана Семеновна Хорула нэһилиэгин салалтатын, биир дойдулаахтарын түмэн, кытыннаран, күүстээх санаатынан, кытаанах дьулуурунан бырайыагар граны туруулаһан ситиспитин сөҕөбүн, киэн тутта кэпсиибин. Олохтоох оскуола оҕолорун уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ уонна нэһилиэк ыччатын түмсүүтэ дойду историятын биир кэрэһитинэн буолар Сквергэ өрүү сылдьар, араас патриотическай ис хоһоонноох тэрээһиннэри ыытар, куруутун үлэлии турар Ытык сиринэн буолуоҕа диэн эрэниэҕиҥ!

Елена Иванова.