Хотой уонна мохсоҕол

Саха омук уһулуччулаах дьонноруттан биирдэстэрэ Андрей Саввич Борисов хас да түгэңңэ икки араас түбэлтэни кэпсээбиттээҕэ. Ону урут көннөрү истэн кэбиспитим, билигин кэлэн кини кэпсээннэрэ дириң символикалаах эбиттэрин дьэ өйдөөн, улаханнык сөҕө санаатым.

Бастакыта – Андрей Саввич 2017 сыллаахха Сунтаар улууһун саамай ыраах түгэҕэр сытар Мэйиккэ анаан-минээн тиийэн, Эдуард Пахомов туруорбут монуменын көрө сылдьыбыт. Ол кэмңэ киҥкиниир киэң халлаан ыраас киэлитигэр икки мохсоҕол баар буола түспүт. Мохсоҕоллор өйдөбүнньүгү көрө сылдьар дьон үрдүнэн хаста да көтөн ааспыттар.

Иккиһэ – 2021 сыллаахха Андрей Саввич Тыва Өрөспүүбүлүкэтин үрдүкү наҕараадатын ыла Кызыл куоракка тиийэ сылдьыбыт. Биллэн турар, бочуоттаах ыалдьыты улуу Енисей кытылыгар турар Даши Намдаков «Ыраахтааҕы булда» диэн монумеңңа таарыйа илдьэн көрдөрбүттэр. Ол онно аны кинилэр үрдүлэринэн икки хотой көтөн ааспыт.

Ити икки түбэлтэ туох ситимнээҕин туһунан кэпсиэм.

Санаа арааһын күөдьүппүт ураты быыстапка

«Хаалбыт үйэлэртэн үөмэн кэлэр

Хаан-тыын уһуктар дуу?!

Киэҥ дуол устун көҥүл көтөн,

Күннээн олорбут өбүгэлэрбит

Күүстээх сүрдэрэ биллэр дуу?!”

Аан дойдуга киэҥник биллибит уһулуччулаах худуоһунньук уонна скульптор Даши Намдаков быыстапкатын арыллыытыгар атын сиргэ сылдьар буолан кыайан сылдьыбатаҕым, тылын-өһүн истибэтэҕим. Ол эрэн,  кини быыстапкатын анаан-минээн тиийэн көрбүтүм. Бу ураты суоллаах-иистээх маастар быыстапкатын болҕойон көрө сылдьан, ускуустуба эйгэтиттэн тэйиччи буолан, кини оҥоһуктарын, уруһуйдарын дьиҥнээх ис хоһооннорун, дириҥ бөлүһүөктүү толкуйдарын толору кыайан арыйан өйдүүр кыаҕа суохпун билбитим уонна курутуйа санаабытым. Ол гынан баран,  ускуустуба ханнык баҕарар хайысхатын күүһэ кини көннөрү да киһини араас толкуйга аҕалар, дуоһуйуу туругар киллэрэр кыаҕар сытар.

Быыстапканы кэрийэ хаама сылдьан, бэйэм таһыммынан араас санаа уонна  ураты турук эйгэтигэр киирэн улаханнык астыммытым, уруккуну-хойуккуну санаан, сороҕор үрдүккэ талаһан, сороҕор санньыар санааҕа ылларан, кини оҥоһуктарын иннигэр налыйан турбутум.

Даши Намдаков оҥоһуктарын, уруһуйдарын көрө сылдьан кини өйө-санаата, ураты дьоҕура түҥ былыргы өбүгэлэриттэн ситимнэнэн, быстан хаалбакка көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, киниэхэ кэлэн өссө дириҥээн, күүһүрэн үрдүк таһымҥа тахсыбытын киһи тута өйдүүр эбит. Бүрээттэр уонна сахалар өйбүтүн-санаабытын былыргы дьыллар мындааларын кэтэҕэр хаалбыт биир суоллаах-иистээх устуоруйабыт холбуур. Ол курдук,  Даши Намдаков ураты айымньылара Улуу дуолга олохсуйан олорбут көс биистэр уустарын бастакы судургу оҥоһуктарыттан (таас мэҥэ балбааллар) тирэҕирэн,  кинилэр удьуордара бүгүҥҥү күҥҥэ хайдах курдук үрдүк чыпчаалга тахсыбыттарын туоһута буолаллар.

Чуумпу акыйаантан Европаҕа тиийэ тайаан сытар Улуу дуолга олорбут көс омуктар таастан баллырдаан оҥорбут аата-ахса биллибэт элбэх мэҥэ таас балбааллара Улуу дуол былаһын тухары кэккэлэһэн турбуттара. Ону историктар бу биис дьоно төрүттэрин барылларын тааһы чочуйан оҥортообуттара диэн быһаараллар. Ити көс биистэр түҥ былыргы үйэлэртэн төрүттэрин көмүскүүр-харыстыыр күүскэ эрэнэллэрин, кинилэри ытыктыылларын, аналлаах сиэри-туому оҥороллорун көстүүтэ буолар.

Харьков куоракка үөрэнэ сылдьан кыраайы үөрэтэр мусуойга кэмиттэн кэмигэр анаан-минээн сылдьар идэлээҕим. Онно таас хайа иэдэстэригэр, хаспахтарын эркиннэригэр уруһуйданан хаалбыт петроглифтартан, скиф-сармат кэминээҕи араас дьикти оҥоһуктартан ити балбаалларга тиийэ көс биистэр олус дириҥ өйдөбүллэрдээх, олох ураты суоллаах-иистээх былыргы ускуустубаларын мэҥэ бэлиэ оҥоһуктара бааллара. Дешт-и-Кипчак диэн ааттаммыт киэҥ куйаары баһылаан олорбут көс биистэр оҥоһуктарын ыраах Украинаҕа тиийэн илэ көрөн олус үөрбүтүм. Балбааллары бэйэбэр ханыылыы санаабытым: төгүрүк сирэйдээх, дэбдэгэр имнээх, кыараҕас харахтаах буоланнар.

Ити таас мэҥэ балбааллар – эр дьон-боотурдар уонна ийэлэр-дьахталлар уобарастарын көрдөрөр оҥоһуктар  түҥ былыргы түүр каганаттарын саҕаттан, сүнньүнэн, түүр омуктар дириҥ силистээх-мутуктаах, киэҥ эйгэлээх ускуустубаларын биир киэҥник биллэр хайысхатынан буолаллар. Бүрээттэр төрүттэрэ эмиэ түүр каганаттарыгар, курыканнар иллэригэр олорбут, сайдыбыт буоланнар ити балбааллар кинилэргэ чугастар.

Манна Улуу дуол көс биистэригэр ийэҕэ, дьахтарга сүгүрүйүү ураты күүстээҕин бэлиэтиир наадалаах, ол ити балбааллар оҥоһуктарыгар эмиэ көстөр. Көс биистэр тутулларын укулаата кинилэр олохторугар дьахталлар оруоллара үрдүк, сорох түгэннэргэ быһаарар да балаһыанньалаах буоларын ирдиир. Улуу дуол боотурдара ким да иннигэр икки тобуктарыгар туран бокулуоннаабаттарын, оннооҕор Улуу каганнарыгар (хааннарыгар) аҥаар тобуктарыгар сөһүргэстээн нөрүөннэрин нөргүтэллэрин, арай, ийэлэрин иннигэр икки тобуктарыгар туран сүгүрүйэллэрин туһунан устуоруйаҕа  суруллар.

Биир түгэни өйдөөн кэллим. Саха омук уһулуччулаах режиссёра Андрей Борисов  Сергей Бодров «Монгол» диэн киинэтин көрөн баран: «Ити киинэни «Монголка» диэн ааттыахха сөп эбит, Чыҥыс хаан дьылҕатын ийэтэ уонна ойоҕо быһаарбыттарын курдук көрдөрбүт», – диэн эппитэ. Ону мин: «Монгол диэбитэ сөп, Чыҥыс хаан курдук улуу киһини күлүктүүр күүс суох. Ол эрэн,  Чыҥыс хааны икки дьахтар, ийэтэ Оэлун уонна кэргэнэ Бортэ иитэн-чочуйан таһаарбыттарын билиниэхтээхпит», – диэн хоруйдаабытым.

Дьэ, ол иһин Даши Намдаков үлэлэригэр ийэҕэ, дьахтарга сүгүрүйүү дьэҥкэтик көстөрүн олус биһирии санаатым.

Омук дьылҕатыгар ийэ-кэргэн дьахтар суолтата улахан. Ол эрэн,  омук күүһэ кини эр дьонугар буоларын өйдүүбүт. Ханнык баҕарар омук кыахтаах, ис күүстээх, хорсун-хоодуот эр дьонноох буоллаҕына,  суостаах тургутуулары, куттал суоһааһыннарын этэҥҥэ туоруур кыахтанар, олоҕун-дьаһаҕын уйгута туруктаах буолар. Даши Намдаков бу хайысхаҕа эмиэ күүскэ ылсан үлэлэспитэ, дьиҥ суолтатын дириҥник өйдүүрэ боотурдарын оҥоһуктарыгар чуолкайдык көстөр.

Даши Намдаков барыны-бары олох уратытык, тас көстүүтүн эрэ буолбакка, кэтэҕэр, түгэҕэр туох баарын сатаан көрөр дьоҕура — үөһэттэн айдарыыта буоллаҕа.

Оскуолаҕа үрдүкү кылааска үөрэнэ сылдьан, биллиилээх француз омук бөлүһүөгэ Шарль Луи де Монтескье: «Счастлив тот человек, который падает вниз головой, хоть на миг он видит мир иным», – диэн кынаттаах этиитин түбэһэ түһэн  аахпытым. Бастаан ис хоһоонун кыайан өйдөөбөтөҕүм, онтон ханнык баҕарар кыра оҕо төҥкөйөн, атаҕын икки ардынан барыны-бары таҥнары көрөрүн сөбүлүүрүн уонна биһиги кыра кылааска үөрэнэ сылдьан сыанаҕа тахсан киинэни кэтэх өттүттэн көрдөхпүтүнэ олох атын хамсаныылаах хартыына көстөрүн өйдөөн кэлбитим. Дьэ, ол кэнниттэн өйбөр түспүтэ, кырдьык даҕаны, ханнык баҕарар киһи аан дойдуну атын хараҕынан көрүөн, атыннык анаарыан баҕарар баҕата кини төрүөҕүттэн өлүөр диэри аргыстаһар ыра санаата буолар эбит. Бу маннык дьоҕуру Тойон таҥара талыллыбыт эрэ дьоҥҥо бэлэхтиир. Ол туһунан биһиги уһулуччулаах бэйиэппит Алампа хоһоонунан этэн кэбиспиттээх.

Киһи билбэт кистэлэҥнэрэ:

“Күн анныгар

Көннөрү көрөргө

Көстүбэт дьүһүннэр

Дуораһыйбат дорҕооттор

Атын алгыстар

Баһаам элбэх бааллар…

Онно

Элбэх дьикти сэһэннэр,

Сытыы ыраас сырдыктар

Сыстыһан сылдьаллар…

Ону

Мээлэ киһи

Мэйиитэ билбэт,

Көннөрү киһи

Көхсө сэрэйбэт,

Ама киһи

Арааран анаарбат,

Арай

Атын хараҕынан

Анаарар аналлаах,

Холобурдаан хоһуйар,

Хос куолайдаах,

Имэҥирэн этэр

Илбистээх тыллаах

Ириэнэх хааннаах

Итинниги сиһилии

Истэр-билэр…

Оннук киһи

Суруллубут ойууттан,

Тутуллубут дорҕоонтон,

Саҥарбыт тылтан

Сатаан булан,

Салайан таһааран,

Саас тохору салгыппат

Саргылаах саҥаны саҥарар». (Алампа)

Даши Намдаков элбэх оҥоһугун үһүс харахтаабыта да кини ол атыннык анаарар эбии харах кистэлэҥин арыйбытын, айымньылара онно тирэҕирэллэрин өйдүүрүн туоһулуур дии саныыбын.

Даши дьүһүйүүлэрэ биһиэхэ, сахаларга,  чугастар

Даши Намдаков сүрүн өйдөбүллэрин араас кыыллар нөҥүө көрдөрөрө кини дьүһүйүүлэрин Сибиир эбэ хотун киэҥ киэлитигэр олохсуйан олорбут төрүттэрбит түҥ былыргы «Скифо-сибирский звериный стиль» диэн аатынан устуоруйаҕа биллибит оҥоһуктарын кытта ситимниир. Бүрээттэр Гэсэр туһунан эпостара уонна биһиги олоҥхобут Индия эпостарын кытта биир төрүттээхтэрин аан дойду учуонайдара бигэргэтэллэр уонна онно «Северная Махабхарата» диэн аат быспыттар эбит. Дьэ, ол иһин Гаруда диэн «Махабхарата» эпоска баар үс таҥараттан биирдэстэрэ буолар сүдү көтөр-кыыл уобараһа биһиги эпоспытыгар эмиэ баар. Биһиги олоҥхобутугар Хорууда (Харадай) диэн аатынан ити көтөр киирбитэ биллэр. Хорууда көтөр-кыыл оҥоһуга, мин санаабар, Даши Намдаков олус табыллыбыт биир бастыҥ айымньыта.

Даши Намдаков айымньыларыгар биир сүрүн миэстэни ойууннааһыҥҥа анаммыт оҥоһуктара ылаллар. Ити эмиэ кини дьүһүйүүлэрин биһиэхэ чугаһатар. Бүрээттэр – буддийскай итэҕэли ылыммыт омук. Ол эрэн,  кинилэр төрүт итэҕэллэрин умнубатахтара, сиэрдэрин-туомнарын тутуһан кэлбиттэрэ. Кэнники ойууннааһыҥҥа итэҕэллэрэ буддизмнарын баһыйан эрэр диэн буолар, билигин бүрээттэр хас биирдии аҕаларын уустарыгар булгуччу анал ойууннанар буоллулар. Ити кини оҥоһуктара, уруһуйдара биһиги уһулуччулаах худуоһунньукпут Тимофей Степанов айымньыларын кытта ханыылаһаллар, онон биһиги ордук ылынабыт.

Бүрээттэргэ тимир уустарыгар сүгүрүйүү олус күүстээх, ойууннары кытта тэҥҥэ тутан ытыктыыллар. Сылга хаста да Тимир ууһун кыһатыгар туһааннаах дьон, аймахтара хайаан да сиэри-туому толороллор, күүс-көмө көрдөһөллөр. Биһиэхэ эмиэ уустары өрө тутуу иккистээн тыын ылан күүһүрэн эрэр. Уруккуттан да тимир ууһун кыһатын уотуттан ойуун толлор, сүрүн-кутун баттатар, онон кыайбат диэн өйдөбүл күүскэ иҥэн сылдьар. Даши Намдаков оҥоһуктарыгар тимир уустарыгар сүгүрүйүү, кинилэр күүстэрин ылыныы арылхайдык, киһини итэҕэтэр гына көстө сылдьар.

Олох ураты миэстэни бу быыстапкаҕа Чыҥыс хаан мэҥэ оҥоһуга ылар. Бу оҥоһук Чыҥыс хаан киһи аймах устуоруйатыгар  олох уһулуччу, ураты миэстэни ыларын көрдөрөр. Бу – кини хаан олбохтоох, илбистээх кыргыс боотурун быһыытынан буолбакка, дириҥ, киэҥ өйдөөх Улуу сирдьит буоларын толору арыйар мэҥэ оҥоһук. Чыҥыс хаан, биллэн турар, утарсар өстөөхтөрүгэр кырыктаах этэ, өлөрөрү-өһөрөрү да сатыыра, ол эрэн сэриилээн ылбыт сирдэригэр омугунан, итэҕэлинэн туоратан кыргыы суох этэ. Кини көс биистэр олохторунан муҥурдаммакка, судаарыстыбаннай тутулу бэйэтин империятыгар сатаан олохсуппута дьиҥнээх улахан сирдьит буоларын көрдөрөр. Чыҥыс хаан ат үрдүгэр олорон киэҥ сири сэриилээн ылыахха сөбүн, ол эрээри ат үрдүгэр олорон судаарыстыбаны салайар кыаллыбатын толору өйдүүр этэ. Кини сүдү киэҥ сиринэн тайаан сытар империята «Яса Чингисхана» диэн биир сокуонунан салаллара, барытыгар биир кээмэйдээх нолуок (дьаһаах) түһэриллэрэ, «Шёлковый путь» диэн Европаны-Азияны ситимниир эргиэн суола Чингисхан саҕана күүскэ сайдыбыта, сырыы-айан элбээбитэ. Кини удьуордара урут тус-туһунан арахсан, бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэһэн ыһыллан олорор нуучча, угр-финн биистэрин, княжестволарын хомуйан Москубаҕа кииннээн биир нуучча судаарыстыбатын бигэ акылаатын оҥорон биэрбиттэрэ. Билиҥҥи Арассыыйа түмэн олорор омуктара, сирдэрэ-уоттара Чыҥыс хаан олохтообут империятын иэнин-кээмэйин иһигэр бааллар. Арассыыйа судаарыстыбаннаһа Ордалыы (Ордынский) тииптээх салайар ньымаҕа тирэҕирэр диэн үгүс учуонайдар билинэллэр. Ол иһин, биһиги бэрэсидьиэммит Владимир Путин: «Арассыыйа Европаны уонна Азияны ситимниир анал соруктаах, бэйэтэ ураты айылгылаах, атын суоллаах туһунан цивилизация», – диэн эттэҕэ. Владимир Владимирович көҕүлээһининэн,  Арассыыйа олохтоохторун бүттүүннэрин хабан ыытыллыбыт санаа хомуйуутун түмүгүнэн 2008 с. Александр Невскэй Арассыыйа атын араас устуоруйатыгар  улахан суолу хаалларбыт уһулуччулаах дьонуттан ордоруллан, «Арассыыйа Улуу аата» диэн билиниллибитэ. Александр Невскэй монголлары кытта сэриилэспэккэ, уопсай тылы булан Батый хаан ааттаммыт уола буолан, эйэлээхтик Чыҥыс хаан империятыгар киирбитэ уонна атын нуучча кинээстэриттэн үрдүктүк тутуллан дьаһаах хомуйарга итэҕэл ылбыта. Ити нуучча судаарыстыбаннаһын төрүттээһиҥҥэ бастакы хардыы этэ. Александр Невскэй монголлары кытта эйэ дэмнээхтик олорбута уонна кинилэр көмөлөрүнэн арҕаа цивилизация нуучча сиригэр күүс өттүнэн өтөн киирэрин тохтоппута.

ЮНЕСКО сүнньүнэн аан дойду учуонайдарыттан, бөлүһүөктэриттэн, политологтарыттан анаан тэриллибит хамыыһыйа иккис тыһыынча сыл саамай улуу киһитинэн Чыҥыс хааны билиммитэ. Биллэн турар, кини элбэх киһини өлөрбүтүн, судаарыстыбалары урусхаллаабытын иһин ити сүдү аат иҥэриллибэтэҕэ. Кини киһи аймах сайдыытыгар улахан хамсааһыны таһаарбытын, континеннар икки ардыларыгар араас өрүттээх сыһыаннаһыылары күүһүрдүбүтүн, кини төрүттээбит улуу империята уһун кэмҥэ турбутун, кэннигэр ону утумнаабыт судаарыстыбалар күн бүгүҥҥэ диэри баалларын учуоттаан, аан дойду өркөн өйдөөхтөрө түмсэн,  биир санааҕа кэлэн ити аат Чыҥыс хааҥҥа бэрилиннэҕэ.

Даши Намдаков Чыҥыс хааны дьүһүйбүт мэҥэ таас оҥоһугун көрөн туран, ити курдук тус бэйэм араас мөккүөрдээх өйдөбүллэргэ кэллим. Ускуустуба киһиэхэ дьайар күүһэ итиннэ сыттаҕа.

Дьэ, онон Даши Намдаков быыстапкатын олус чугастык ылынным, астынным, уруургуу санаатым. Кини саха худуоһунньуктарын Николай Оҕонньооробу, Дьулустаан Бойтунову, Туйаара Шапошникованы, Михаил Старостины, Мария Гуляева-Туойу кытта чугас истиҥ сыһыаннааҕын эппитин туһунан истэн үөрдүм.

Быыстапката арылларыгар Даши Намдаков Саха сиригэр кэлиитин бэйэтин учууталыгар,  саха омук уһулуччулаах скульпторыгар Эдуард Пахомовка отчуот быһыытынан сыаналыырын, эксээмэн туттарыы курдук ылынарын, учууталын туһунан олус дириҥ ис хоһоонноох анабыл этии оҥорбутун аахпыт буолан, Даши миэхэ өссө истиҥ буолла. Кини боруонса курдук кытаанах металга, атын да матырыйаалларга учуутала сатаан сылаас тыыны киллэрэргэ, иһирэх иэйиини иҥэрэргэ үөрэппитин туһунан этиитэ Даши Намдаков учууталыгар махталын, истиҥ сыһыанын толору арыйар. Кини ити этиитигэр учуутала ураты болҕомтотун үөрэнээччилэрэ личность быһыытынан эргиччи сайдыылаах буолалларыгар уурарын, үрдүк интеллектээх эрэ худуоһунньук да, скульптор да улахан, үйэлээх айымньылары айар кыахтааҕын өйдөтөрүн туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээбит эбит.

Даши Намдаков үйэлэри уҥуордуур оҥоһуктарын көрөн, учууталын туһунан ытык өйдөбүллэрин ааҕан-истэн баран, санаам хаан-уруу бырааппар Эдуард Пахомовка эргиллэн кэллэ, курус санаа аргыстаах киэн туттуу иэйиитэ сүрэхпин сылааһынан угуттаата, уруккуну-хойуккуну эргитэ санатта.

«Уолаттар, Эдиккит хараҕын өйдөөн көрүҥ эрэ…»

«Суруйан хааллардыҥ эн ааккын

Сымара таас килбиэннээх иэнигэр,

Эн айбыт мэҥэ таас музаҕар

Үйэлэргэ биллиэхтин эн тыыныҥ!»

(Мотя Акимова, кылааһынньыга)

Эдуард Пахомов дьоно 1958 сыллаахха кини 7 саастааҕар Бүлүүчээҥҥэ Үөһээ Мэйиктэн көһөн кэлбиттэрэ. Ийэтэ Пахомова (Лукина) Ксения Степановна биһиги аҕабыт Николаев Игнатий Яковлевич балачча чугас аймаҕа этэ. Эдьиийбит Ксения аҕата үөһэ эриллибит туора бытыктаах, ыраас хааннаах, олус чэбэр көрүҥнээх Ыстаппаан Луукун (Будьуоннай) оҕонньор Хадантан Бүлүүчээҥҥэ кыыһыгар кэлэн олоро сылдьыбыта. Быраатыгар, биһиги аҕабытыгар кэлэн ыалдьыттыыра, сороҕор хоноһолуура. Кинилэр бүппэт, олус умсугутуулаах сэһэннэрин сэргээн истэрим, кыралаан үөрдэр-көтүтэр утахтары иһэ-иһэ олус иэйэн туран араас түгэннэри кэпсэтэллэрэ. Будьуоннай оҕонньор иһиттэн сытыы тыллаах, ураты бэтиэхэлээх, бэһиэлэй киһи этэ. Наар бэйэтин: «Мин диэн кирэпдэсиин солко курдук сытыары-сымнаҕас оҕонньорбун», —  диэн этэр буолара. Сороҕор үөрдэҕинэ-көттөҕүнэ, Ыстаппаан олус чэпчэкитик, имигэстик хамсанан билээскилээн тэйэрэ, ол туһугар эмиэ бэртээхэй көстүү буолара. Абаҕам оҕонньор туһунан хайдах эрэ олус сырдык, сымнаҕас өйдөбүл хаалбыт. Биһиги дьиэ кэргэн кини туһунан өйдөһөн кэпсэттибит да, бары көнньүөрэ, үөрэ түһэр буоларбыт.

Эдик аҕата Пахомов Иннокентий Петрович салайар-бартыыйынай үлэлэлэргэ уһуннук үлэлээбитэ, ону таһынан сытыы бөрүөлээх, биллэр-көстөр кэрэспэдьиэн этэ. Кини оройуон, Саха сирин хаһыаттарыгар тахсыталыыр ыстатыйаларын ааҕан улааппыппыт, нэһилиэккэ улаханнык убаастанара, сир түннүгэ киһинэн билиниллэрэ. Хайдах эрэ толло көрөрүм, иһиттэн дуоспуруннаах, дьоһуннаах көрүҥнээх буолара.

Иннокентий Петрович аҕата Хара Бүөтүр – биһиги эргин улаханнык суолталанар тимир ууһа.  Эдуард бииргэ төрөөбүт балта Роза – иискэ-ууска өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр норуот маастара, онон Эдик айар куттаах аҕа ууһугар үөскээбит дьоллоох. Тимири, боруонсаны кытта табыллан үлэлиирэ эһэтиттэн бэриллибит буолуон сөп. Ол иһин,  итинник кытаанах матырыйаалларга сылаас тыыны киллэрэр дьоҕурданнаҕа уонна ол дьоҕурун үөрэнээччилэригэр иҥэрдэҕэ.

Эдиги быраат да буоларын быһыытынан, бииргэ төрөөбүт быраатым Уоһук чугас доҕорун да быһыытынан кыра эрдэҕиттэн билэрим. Биһиэхэ Уоһуктуун бииргэлэһэн бэрт элбэхтик кэлэрэ-барара. Киһи көрүүтүгэр тута быраҕыллар уратыта  — хараҕа этэ. Олох оҕо эрдэҕиттэн тула өттүн тургутардыы, чинчийэрдии дириҥ баҕайытык көрөр киэҥ, өйдөөх, хап-хара харахтардааҕа. Кини ити көрүүтэ хайдах эрэ киһини тохтотор күүстээҕэ. Дэриэбинэҕэ оҕо уулуссаҕа улаатар-сайдар, уулусса сокуоннарын тутуһан киһи буолар. Онно улахан уолаттар кыралары дьарыйар, сороҕор кыратык табыйан ылар да түгэннэрэ баар буолааччы. Ол эрэн,  Эдиги ким эмит охсубутун, атаҕастаабытын олох өйдөөбөппүн. Ол кини олус боччумнааҕыттан, сыыһа-халты тылласпатыттан, киэҥ көҕүстээҕиттэн уонна хараҕын ураты көрүүтүттэн буолуо дии саныыбын.

Биир дьылҕатыгар дьайбыт дьикти түгэни Эдик миэхэ анаан кэпсээн турардаах. Кини кыра сылдьан эппэт кэлэҕэй этэ. Арай биирдэ Уоһугу кытта хас да кыра уол биһиэхэ кэлэн чэйдээбит. Онно  уолаттара Эдик кэлэҕэйдиирин үтүктэн күлүү гыммыттар. Биһиги ийэбит  Ирина Семеновна чэй кута туран уолаттары тохтоппут уонна: «Уолаттар, Эдиккит хараҕын өйдөөн көрүҥ эрэ», – диэбит. Онуоха уолаттар соһуйан тохтуу түһэн, Эдиктэрин хараҕын көрбүттэр да, харах харах курдук, туох да уратытын булан көрбөтөхтөр. Онуоха ийэм: «Эдик наһаа өйдөөх, ураты харахтаах, улааттаҕына биллэр-көстөр улахан киһи буолуоҕа, эһиги кинини кытта бииргэ оонньообуккутунан киэн туттуоххут», – диэбит. Уолаттар Эдиктэрин дьиибэлээн тохтообуттар, уоскуйан, үөрэ-көтө аһаан барбыттар. Оттон Эдик биһиги ийэбит этиитин чугастык ылыммыт, итэҕэйбит. «Ирина Семеновнаны убаастыырым бэрт буолан, кини этиитин тута итэҕэйбитим уонна улаханнык биллэр киһи буолар эбиппин диэн санаалаах улааппытым», – диэн эппитэ. Ити буолар оҕо санаатын кэмигэр өрө көтөҕүү, сатаан сөптөөх мотивация туруоруу хайдахтаах күүс буоларын холобура. Биһиги ийэбит 1999 с. күн сириттэн күрэммитэ, кини уҥуоҕун үрдүгэр туруорбут мрамор пааматынньыкпытыгар  ийэбит уобараһын, киниэхэ үйэтин тухары махталын илдьэ сылдьыбыт, оҕотун курдук истиҥ Эдуард Пахомов чочуйан оҥорбута элбэҕи этэр диэн биһиги бары астынабыт, үөрэ саныыбыт.

Эдик кыра эрдэҕиттэн уруһуйга улахан дьоҕурдааҕа биллэн барбыта. Кини дьолугар, улаатар-сайдар кэмигэр Бүлүүчээн оскуолатыгар кэнники улаханнык аатырбыт, орнитолог учуонай буолбут, киэҥник сураҕырбыт Элгээйитээҕи экологическай музейнай киини төрүттээбит худуоһунньук айылгылаах Борис Николаевич Андреев үлэлии кэлбитэ. Онно даҕатан бэлиэтээтэххэ, ити мусуойу төрүттээһиҥҥэ тирэх буолбут бастакы эскпонаттар үксүлэрэ Бүлүүчээн сиригэр-уотугар хомуллубуттара, оҥоһуллубуттара. Борис Николаевич уруһуйга дьоҕурдаах оҕолору түмэ тардан үөрэппитинэн барбыта. Ол үөрэҕэ Эдуард Пахомов уһулуччулаах скульптор буоларыгар бигэ акылаат буолбута. Борис Николаевич олус киэҥ билиилээх, үрдүк интеллектээх, олоххо олох атын көрүүлэрдээх ураты киһи этэ. Кини биһиэхэ үлэлии кэлэн нэһилиэк оҕолоро кэрэни сатаан көрөргө, айылҕаны, кыылы-харамайы таптыырга үөрэммиттэрэ, сайдыбыттара. Борис Андреев сөбүлүүр, инникилэригэр эрэнэр оҕолорун дьиэтигэр ыҥыран бэрт уһуннук, чэй иһэ-иһэ, кэпсэтэр буолара. Ол кэпсэтиилэртэн биһиги наһаа элбэҕи билбиппит, эбиммиппит. Эдик ити талыллыбыт оҕолор кэккэлэригэр баара, өссө ордук хадаҕаланара даҕаны. Онон кини инники суолун таларыгар, билиигэ-көрүүгэ тардыһарыгар Борис Николаевич суолтата ураты улахан.

Эдуард Иннокентьевич итини толору өйдүүрэ, учууталын ытык аатын үрдүктүк тута сылдьыбыта. Кини биир олус табыллыбыт айымньытынан Борис Николаевичка анаан оҥорбут кэриэстэбил пааматынньыга буолар.

Даши Намдаков айылҕаттан айдарыытын таһынан, академическай билии үрдүкү кэрдииһин ыллаххына, киһи аймах улуу сайааччыларын кистэлэҥнэрин билистэххинэ эрэ үрдүкү чыпчаалга тиийэр кыахтанаҕын диэн анаан бэлиэтиир эбит.

Эдуард Пахомов оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар оскуола, нэһилиэк бибилэтиэкэлэрин  кинигэлэрин үксүн аахпыта, оскуола бибилэтиэкэтигэр  баар Третьяковскай галерея альбомун сотору-сотору уларсан көрөрө. Уһулуччулаах учуутал Борис Николаевич Андреевка уһуйуллубута, худуоһунньук, скульптор үэрэнэр кыһаларын бары кэрдиистэригэр, ол иһигэр Ленинградтааҕы Илья Репин аатынан живопись, скульптура уонна архитектура институтугар күнүскү үөрэххэ уһаарыллыбыта, онон киэҥ уонна дириҥ билиини толору иҥэриммит киһинэн буолар. Илья Репин аатынан институт Императорскай художественнай академия базатыгар саҥардыллан тэриллибит, ол аатырбыт, Арассыыйаҕа бастакы академия үгэстэрин утумнаабыт уһулуччулаах үөрэх кыһата буолар. Эдуард, институтун бүтэрээт, Красноярскайдааҕы художественнай институкка уһуйааччынан ананан үлэлиир, аспирантураны бүтэрэр, өссө ситэр-хотор, доцент буолар.

Бу олоҕүн биир саамай өрө күүрүүлээх, үрдүккэ талаһыылаах кэмигэр Эдуард Иннокентьевич Илин Сибиир айар дьоҕурдаах ыччатын кэрэҕэ, билиигэ, үрдүк маастарыстыбаҕа ис-иһиттэн арыллан, өйүн-санаатын толору ууран туран үөрэппитэ, чочуйбута. Ол иһин, Даши Намдаков уонна атын да араас омук биллиилээх худуоһунньук, скульптор буолбут ыччаттара Эдуардтан олус элбэҕи ылбыттара, иҥэриммиттэрэ, махталларын үйэлэрин тухары илдьэ сылдьаллар.

Өлбөөдүйбэт өйдөбүлү хаалларда

Эдуард Иннокентьевич уһулуччулаах скульптор быһыытынан өлбөөдүйбэт өйдөбүлү бэйэтин кэннигэр хаалларан барда. Кинини олох туһунан суоллаах-иистээх, биир ураты буочардаах авангардист хабааннаах реалист-скульптор курдук сыаналыыллара сөптөөх.

Кини оҥоһуктара элбэхтик сырдатыллыбыттара, барытын ырытарга анал, туһунан ыстатыйа наада. Мин бэйэм суолталыы саныыр аҕыйах оҥоһуктарбар тохтоон ааһыам.

Бүлүү умнаһыгар сэбиэттэр былаастарын утары хамсааһыны биллиилээх меценат-атыыһыт Тэрэппиин уола, улуус биллэр-көстөр баайа Петр Павлов Бүлүүчээн Мэйигин сириттэн саҕалаабыта. Биллэн турар, кини олорбут олоҕун укулаатын көмүскүүр сыаллаах бу өрө турууну тэрийбитэ, онно бириичинэ быһыытынан Синеглазов диэн Саха уобалаһын Губчекатын болмуочунайа уонна Капитанов диэн ЧК сотруднига баһылыктаах этэрээт Өлүөхүмэттэн Мэйик сиригэр кэлэн Тэрэппиин атыыһыты халаабыттара, хаста да өйүн сүтэриэр диэри чуумпуран таһыйбыттара буолбута. Бу этэрээт дьоно сэниэлээх соҕус элбэх баайы, кинилэр үлэһиттэрин халаабыттара, кырбаабыттара, өлөртөөбүттэрэ. Кинилэр кыһыллар этэрээттэрэ буолалларын быһыытынан, дьон-сэргэ сэбиэскэй былааска абатыйбыта, өрө турууга күргүөмүнэн кыттыбыта.

Норуокка ити этэрээт туһунан кэпсээн «Таһыырдар» диэн аатынан уостан уоска бэриллэн, биһиги улаатыахпытыгар диэри номох курдук сылдьара. Оскуолаҕа учууталларбыт, нэһилиэккэ салайар үлэһиттэрбит ити этэрээт дьонун сымыйанан кыһыл буолан кубулуммут ороспуонньуктар үһү диэн быһаараллара. Оттон дьиҥэр «экспроприация экспроприаторов» диэн бассабыыктар идеяларын олоххо киллэрэргэ анаан тэриллибит, сэниэлээх дьон баайдарын-дуолларын былдьыыр соруктаах кыһыллар этэрээттэрэ этэ.

Кинилэр аһара барбыттарын, олус кырыктаахтык дьону накаастаабыттарын, сэймэктээбиттэрин, малы-салы халааһынынан дьарыктаммыттарын, онтон сылтаан саха дьоно саҥа былааһы утары турбуттарын туһунан Исидор Барахов 1921 cыллаахха сахалар үрүҥнэр өрө турууларыгар тоҕо кыттыспыттарын туһунан Москубаҕа быһаарарыгар суруйан турар. Бу сурук куоппуйатын бэрэпиэссэр  Георгий Башарин дьон-сэргэ билиитигэр бэчээттэтэн таһаарбыта.

Сэбиэскэй былааһы утары өрө туруу биһигиттэн саҕаламмытын, элбэх киһибит кыттыбытын иһин, дойдубут дьоно барахсаттарга «Бүлүүчээн бандьыыттара» диэн аат иҥэриллэн,  уһун сылларга үөҕүүгэ сылдьыбыппыт. Дьиҥинэн,  гражданскай сэрии диэн Арассыыйа норуотун бүттүүнүн улуу алдьархайа этэ буоллаҕа. Икки өттүттэн хаан-уруу дьон бэйэ-бэйэлэрин кыдыйсыыларыттан ордук иэдээн туох кэлиэй?.. Аны икки өттүттэн хас биирдиилэрэ бэйэлэрин кырдьыктарын иһин турууластахтара. Холобур, Бүлүү уокуругун үрүҥ этэрээтин хамандыыра, Бүлүүчээн баайа Петр Павлов уола Андрей Павлов кыһыл разведка хамандыыра этэ, аҕатын утары сэриилэспитэ. Петр Павлов сиэнэ, хомсомуол уол  Хохочой тоһууругар өлбүтэ. Гражданскай сэрии кэнниттэн Андрей Павлов Саха Өрөспүүбүлүкэтин үпкэ наркома буолбута, кини аата Сунтаар сэлиэнньэтин 1-кы нүөмэрдээх оскуолатыгар иҥэриллибитэ. Итинник холобурдар дойду үрдүнэн үгүс этилэр.

Эдуард Пахомов дьонун-сэргэтин хараардыллыбыт ааттарын ыраастыыр, утарыта турсуу иэдээнин дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдэр тус санаатын уһун кэмҥэ иһигэр иитийэхтээн илдьэ сылдьыбыта. Уларыта тутуу, аһаҕастык кэпсэтии, устуоруйаны  киэҥник, араас өттүттэн көрүү кэмэ кэлэн, кини ити санааларын олоххо киллэрэр кыахтаммыта.

Кини Бүлүүчээн Мэйигэр гражданскай сэрии кыргыстарын толоонугар охтубут биир дойдулаахтарыгар анаан, мэҥэ таас пааматынньык туруорбута. Улахан тимир-бетон билиитэ сирэйигэр сэриигэ киирсэ сылдьар үрүҥ саллааттар барельефтара, кэтэх өттүгэр кинилэр салгын куттара туруйалар буолан көтөн баран эрэллэрэ хаһыллан оҥоһуллан анал постамеҥҥа туруоруллан, өрүс үрдүгэр ыраас кырдалга санньыар бэлиэ буолан турар. Оттон монумент үрдүгэр мохсоҕол олороро туспа символикалаах.

24 сыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа миниистиринэн үлэлээбит, билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов Мэйиккэ тиийэ сылдьан:  «Саха сирин киэҥ киэлитин үксүн кэрийдим да, үрүҥ саллааттарга анаан туруоруллубут мэҥэ бэлиэни көрө иликпин», —  диэн, улаханнык соһуйбут, астыммыт уонна скульптор Эдуард Пахомов Саха сиригэр аан бастакынан маннык ис хоһоонноох пааматынньыгы туруорбутун бэлиэтээбит.

Саха сирин норуодунай суруйааччыта, биллиилээх этнограф, кыраайы үөрэтээччи Павел Харитонов-Ойуку ыҥырыытынан быраатым, биллиилээх устуорук, суруналыыс Иван Николаевтыын Покровскай куоракка ыалдьыттаан кэлбиппит. Павел Николаевич куорат ураты миэстэлэрин көрдөрбүтэ, сырдаппыта. Саха омук уһулуччулаах дьонугар, бырааттыы Гавриил уонна Павел Ксенофонтовтарга саха омук бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев көҕүлээһининэн оҥоһуллубут пааматынньыгы көрөн туран, ааптар Эдуард Пахомов улахан талааныгар өссө төгүл сүгүрүйбүппүт. Кини ити биир бастыҥ үлэтэ дии саныыбын. Эдуард Иннокентьевич сахатын омугун устуоруйатын билэрин, кини норуот устуоруйатыгар ураты миэстэни ылар омук ытык дьонугар иһирэх сыһыанын, кинилэр суолталарын таба сыаналыырын бу пааматынньык толору көрдөрөр.

Саха бастакы идэтийбит устуоругун, омугар сүдү үтүөнү оҥорбут, кыайан кээмэйдэммэт суолталаах билии-көрүү нэһилиэстибэтин хаалларбыт Гавриил Ксенофонтов кэрэ уобараһын Эдуард Иннокентьевич олус табан оҥорбут. Гавриил Васильевич ыраах ыырдарынан, киэҥ сирдэринэн тэлэһийэн, айан бөҕөтүн айаннаан, матырыйаал арааһын хомуйсан, архыыптар, бибилэтиэкэлэр уораҕайдарыгар көхсүн көннөрбөккө, омугун устуоруйатын  сыныйан үөрэтэн муспут билиитин,  баайын хоппотун иһигэр сааһылаан баран, дойдутугар аҕалан сылайбыт-элэйбит, ол эрэн дуоһуйбут, көнньүөрбүт көрүҥнээх хоппотун үрдүгэр олорор. Кинини көрөн киһи санныттан кууһан туран махтаныан, сүгүрүйүөн баҕарар, ити хоппо иһигэр омук кимтэн кииннээҕэ, хантан хааннааҕа, туох дьылҕалааҕа – барыта суруллан, сааһыланан, кэлэр көлүөнэлэргэ тугунан да кыайан сыаналаммат кэриэс билии буолан дьапталҕаланан сыталларын өйдүүгүн.

Павел Васильевич Ксенофонтов саха омуга толору бырааптаах өрөспүүбүлүкэлэнэрин туһугар турууласпыт биир бастыҥ, хорсун киһибит буолар. Москубатааҕы судаарыстыбаннай университет юридическай факультетын бүтэрбит киһи быһыытынан, РСФСР Конституциятын балаһыанньаларыгар тирэҕирэн сокуон быһыытынан ити бырааптары ылары туруорса сатаабыта. Ол табыллыбатаҕар  күүһү көрдөрөр сыалтан, кини уонна хамаандата өрө турууну тэрийбиттэрэ. Ол эрээри  сэриини оҥорботохторо, баар балаһыанньаны учуоттаан, көҥүл өттүнэн сааларын-сэптэрин ууран биэрбиттэрэ. Амнистияны эрэннэрбит былаас дьоно Ксенофонтовтааҕы албыннаабыттара, өрө турууну туһанан маассабай репрессияны оҥорбуттара, Павел Ксенофонтовы уонна кини чугас дьонун ытан өлөртөөбүттэрэ, баһаам элбэх киһини араас сирдэргэ хаайыыга ыыталаабыттара, ол дьон үксүлэрэ онно суорума суолламмыттара. Ол иһин,  «Ксенофонтовщина» диэн ааттаммыт ити хамсааһыҥҥа билиҥҥэ диэри араас утарыта өйдөбүллэр бааллар. Устуоруйа кырдьыга күөрэйэн, кини 1993 c. толору реабилитацияламмыта.

«Өрөбөлүүссүйэни романтиктар, ураты ис туруктаах дьон оҥороллор», —  диэн аан дойду бөлүһүөктэрэ этэллэр. Павел Ксенофонтов дьиҥнээх романтик, олус киэҥ билиилээх, сырдык өйдөөх саха саарына этэ. Кини ити уобараһын Эдуард Пахомов таба туппут диэн биһиги көрбүппүт. Ол курдук,  кини сонун нэлэккэйдэнэн, бэргэһэтин устан, ырааҕы, олус улахан суолталааҕы өйдөөх дириҥ харахтарынан одуулаан, эмискэ иннин хоту хамсанарга бэлэм турара кини ис туругун, улахан сыаллаах-соруктаах киһи буоларын арылхайдык көрдөрөр.

Павел Харитонов-Ойуку бу пааматынньыгы  Эдуард Пахомовы кытары бастакыттан бииргэ былааннаспыт, элбэхтик сүбэлэспит, хара бүтэриэр диэри аттыгар баар буолбут киһи быһыытынан, Эдуард Иннокентьевич улахан талаанын, киэҥ көрүүтүн үрдүктүк сыаналыыр. «Инникитин эмиэ былааннардаах этибит, ол иһигэр, саха омук дьылҕатыгар улахан суолталаах Дьэллик өрө туруутун салайсыбыт бас-көс дьону Хоруол тумуһугар хаһаактар өлөртөөһүннэригэр аналлаах мемориал толкуйдуур былаан баара. Ону хаарыан киһибит эрдэ бу дойдуттан барда», — диэн улаханнык курутуйан ахтыбыта.

Дьокуускай куорат биир саамай көстүүлээх миэстэтигэр Петр Бекетовка ананан туруоруллубут мэҥэ пааматынньык дьэндэйэн турар. Бу пааматынньык  саха дьонугар улахан мөккүөрү үөскэппитэ, омукпутун кырыктаахтык кыргыбыт киһиэхэ анал мэҥэ бэлиэ туруоруу сахалары сэнээһин көстүүтэ диэн бэрт элбэх киһи утарсар этэ. Эдуард ити пааматынньыкка  сакаас ылан баран, «сөбүлээбэт дьон элбэх, саҥарар да дьон бааллар» диэн миэхэ үлэбэр кэлэн сүбэлэһэ сылдьыбыта.  Ону мин: «Аккаастанарыҥ ордуга буолуо, чахчы дьон хаанын тохпут киһи», —  диэн эппитим да, Эдуард сөбүлэспэтэҕэ.  «Петр Бекетов Дьокуускай куораты олохтообута кырдьыктааҕа бигэргэтиллэн турар, онон пааматынньык турара сөптөөх», —  диэбитэ.

Кэнники аттаран толкуйдаан көрдөххө, Эдик ити этиитэ сөптөөх эбит. Петр Бекетов – нуучча судаарыстыбатыгар эбии сирдэри холбооччу эрэ быһыытынан буолбакка, саҥа куораттары, остуруоктары төрүттээччи, олохтоох омуктартан дьаһаах хомуйуутун тэрийээччи быһыытынан устуоруйаҕа киирбит киһи. Биллэн турар, ханнык да омук көҥүлүн босхо туран биэрбэт, утарсыыны оҥорор, оччоҕо хаан тохтуута тахсар. Ол олох уонна устуоруйа сокуона.

Петр Бекетов Дьокуускай, Нерчинскэй, Чита, Өлүөхүмэ куораттарын уонна хас да остуруоктары төрүттээбитэ биллэр. Ити – устуоруйа кырдьыга, ханнык баҕарар куоракка, төрүттээбит киһи пааматынньыга булгуччу туруоруллар. Тоҕо диэтэххэ, куорат устуоруйата онтон саҕаланар. Пётр Бекетовка Читаҕа уонна Нерчинскэйгэ пааматынньыктар туруоруллубуттара.

Эдуард Пахомов бу пааматынньыгар Петр Бекетовы сэриилээн ылааччы буолбакка, куораты төрүттээччи курдук арыйан көрдөрбүт. Ол иһин, кини болуотунньук сүгэтин умса тутан, ол сүгэтигэр өйөнөн, ыарахан үлэттэн сынньанан аргынньахтаан олорор курдук оҥоһуллубут. Кэннигэр туруоруллубут стеллаҕа саха омук Арассыыйаҕа холбонуллубут устуоруйатыын  сорох түгэннэрэ оҥоһуллубуттар. Бу манна нууччалары көрсө сылдьар саха боотурдарын чочуйан оҥороругар Эдик икки биир дойдулааҕын, 90-c сылларга ааттара-суоллара (анал хос ааттарынан) өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн дорҕоонноохтук иһиллибит Василий Петров уонна Николай Алексеев мөссүөннэрин киллэриитэ эмиэ кини ураты толкуйун көстүүтэ буолар. Уустук, былдьаһыктаах кэмнэргэ омук бары өттүнэн көмүскэллээх буолуохтаах, «иэдээннээх 90-с сыллар» диэнинэн биллэр тургутуу кэмигэр, кэлии араас омуктар ырыынактары, эргиэн дьиэлэрин баһылыы, уулуссаҕа былааһы былдьаан ыла сатыыр кэмнэригэр сахалартан бэрт элбэх боотурдар, хоһууттар тахсан кэлбиттэрэ. Эдуард эмиэ ити санааттан уолаттарын мөссүөннэрин үйэтиттэҕэ.

Мииринэй куоракка киириигэ Эдуард Пахомов Саха сиригэр алмаас таас бырамыыссыланнай суолталаах саппааһа баарын арыйыыга аналлаах мемориал оҥороругар эмиэ бэйэтин илдьэ сылдьар толкуйдарын киһи өйдүүр курдук киллэрбит. Инники күөҥҥэ олохтоох сирдьит-каюр табатын миинэн айанныыр суолун көрөн олорор, кини туох эрэ дириҥи толкуйдуура, сыалын-соругун дьэҥкэтик өйдүүрэ киһи хараҕар тута быраҕыллар, оннооҕор табата улахан дьыалаҕа кыттыгастааҕын өйдүүр курдук дьоһун бөҕө, кыаҕын көрдөрөн уһуутуу турар. Кинилэр кэннилэриттэн геологтар туттар малларын илиилэригэр тутан, олус эппиэттээх, ураты суолталаах үлэлэригэр бүтүннүү киирэн, булбут таастарын киэн тутта көрөн тураллар. Бу геологтар уобарастара наһаа номоҕоннор, дьиҥнээх романтиктар, туруоруллубут сыалларын ситиһэр көрүҥнээхтэр. Кытаанах металга, бетоҥҥа маны барытын арыйан чочуйар улахан маастарыстыбаны эрэйэрин өйдүүгүн, сөҕөҕүн эрэ. Эдуард Иннокентьевич бу пааматынньыгар Саха сирэ туруктаах олохтоох буоларын быһаарбыт,  алмаас бырамыыссыланнаһа үөскээһинигэр олохтоох омуктар кыттыгастаахтарын, тэҥҥэ сылдьыспыттарын көрдөрбүт.

Мииринэй куорат иһигэр Эдуард Пахомов киһи аймах устуоруйатын  биир саамай улуу киһитигэр Владимир Ильич Лениҥҥэ анаан пааматынньык оҥорбут. В.И. Ленин пааматынньыктара дойду үрдүнэн бэрт элбэхтик туруоруллубуттара, ону биһиги көлүөнэ дьоно балаччаны араас куораттарга көрбүппүт. Олор бары да дьиҥнээх аан дойду пролетариатын сирдьитин быһыытынан,  Владимир Ильич үрдүк постамент үрдүгэр туохтан да булгуруйбат модун санаалаах, социализм идиэйэтин аан дойду үрдүнэн тарҕатар сыаллаах турар гына оҥоһуллубут буолаллара.

Оттон Эдуард Пахомов Владимир Ильич Ленин уобараһын олус истиҥ, иһирэх, киһиэхэ чугас гына, боруонса курдук кытаанах металга сылаас тыыны киллэрэн бэрт холкутук, уруккуну-хойуккуну дириҥник ырытан толкуйдаан олорор курдук оҥорон таһаарбыта киһини бэйэтигэр тута тардар, ылыннарар. Бу улуу киһибит тугу толкуйдуура буолла диэн таайа сатыыгын. Кини киһи аймах устуоруйатыгар  улуу дьалкыыры таһаарбытын, биир саамай улахан кырыктаах империяны суулларбытын, кыра-хара норуокка, атаҕастанан олорор омуктарга көҥүлү, тэҥ быраабы биэрбитин туһунан астына саныыра көстөр курдук. Ол гынан баран, төһөлөөх дьон кыа хаана тохтубутун, олохторо огдолуйбутун, уһун сылларга утарыта турсуу, өс-саас иитийэхтэммитин өйдүүрэ, онтон курутуйара эмиэ кини мөссүөнүгэр баарга дылы. Маны барытын боруонсаҕа дьүһүйүү дьэ чахчы киһи сөҕөр уонна сүгүрүйэр дьыалата.

Эдуард Иннокентьевич олоҕун биир саамай эппиэттээх үлэтинэн бастакы космонавт Юрий Алексеевич Гагарин ийэтин Анна Тимофеевна Гагарина мөссүөнүн үйэтиппит пааматынньыга буолбута. Бу пааматынньыгы оҥорор улахан чиэс Эдуард Пахомовка бүтүн Арассыыйа үрдүнэн ыытыллыбыт куонкуруһу кыайбытын түмүгэр тиксибитэ. Пааматынньык  элбэхтик сырдатыллыбыта, дойду үрдүнэн кэрэхсэммитэ, түмүгэр Эдуард Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата буолбута.

Итини таһынан, Эдуард Иннокентьевич баһаам үгүс оҥоһуктара Саха сирин үрдүнэн, сорохторо таһыгар даҕаны, бу саха уһулуччулаах скульпторын ураты талаанын көстүүтэ буолан, үйэлэри уҥуордуур аналлаах. Дьону-сэргэни бэйэлэрин устуоруйаларын билэргэ, ону сыаналыырга, кэрэни кэрэхсииргэ, үтүөнү өйдүүргэ ыҥырар эркээйи буолан туруохтара.

Учуутал үрдүк дьоло

Бүлүүчээннэр уһулуччулаах биир дойдулаахтарын Эдуард Пахомов аатын үйэтитиигэ дьаныһан үлэлэһэллэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, Сунтаар улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна Александр Моисеевич Кириллин тэрийбит Бүлүүчээннээҕи түмэлигэр Пахомов олоҕун, айар үлэтин, үрдүк ситиһиилэрин толору сырдатар анал экспозиция турар.

Эдуард Иннокентьевич ордук эрдэтээҥҥи оҥоһуктара – түҥ былыргы Улуу дуолга олорбут төрүттэрин, сахалар урукку кэмнээҕи оҥоһуктарын матыыптарыгар тирэҕирэн, олох ураты саҥалыы көрүүлээх, авангардистыы хайысхалаах оҥоһуктар. Кини ити оҥоһуктара уһулуччулаах үөрэнээччитэ Даши Намдаков айымньыларын кытта ханыылаһаллар. Ол кинилэр уопсай түҥ былыргы төрүттэрин айымньыларыгар тирэҕирбиттэрин туоһута буолар дии саныыбын уонна учуутал үөрэнээччитигэр тириэрдибит ураты буочара буолуон эмиэ сөп диэн сабаҕалыыбын.

Кэнники Эдуард Пахомов скульптор быһыытынан аналын булан, омугун уһулуччулаах дьонун уобарастарын хайдах баалларынан уонна ис кэрэлэрин арыйан,  саха дьонугар тириэрдэр соруктаах уһун унньуктаах, ол эрэн үрдүк сыаллаах үлэҕэ туруммута. Ол аналын, омугун иннигэр иэһин Эдуард Иннокентьевич толорон бу дойдуттан аттанна. Ол эрээри, биллэн турар, олус эрдэ… өссө да элбэҕи айыа-тутуо хааллаҕа.

Даши Намдаков биир аан дойдуга аатырбыт, суон сураҕырбыт үлэтинэн Астана куоракка туруорбут «Сир-ийэ» («Жер-ана») диэн монумент-пааматынньыга буолар. Кини былыргы көс биистэр үөскээһиннэрин, күүһүрүүлэрин уопсай төрүттэрбит сакалар Улуу дьахтар ыраахтааҕылара Томирис сүүнэ улахан оҕус үрдүгэр турарын нөҥүө көрдөрбүтэ.

Бу үлэтин оҥоро сылдьан Даши Намдаков Эдуард Пахомовы көмөлөһүннэрэ ыҥырбыта. Ураты эппиэтинэстээх, улахан суолталаах үлэни оҥорорун кини өйдүүр буолан,  учууталын сүбэһит, харыстыыр-хаххалыыр да суолталаан ыҥырбыт буолуохтаах диэн киһи ылынар.

Эдуард бииргэ төрөөбүт балта Людмила Иннокентьевна суруйарынан, убайа Даши Намдаковынан олох эрдэттэн киэн туттар, ураты талаанын сөҕөр, аата аан дойду таһымыгар ааттаныа диэн эрэнэр эбит. Кини: «Үөрэнээччи учууталын таһымын аһарыахтаах, учуутал кыаҕа онон сыаналанар», – диэн бэлиэтиирэ үһү.

Үөһэ ахтыбытым курдук, Андрей Борисов Мэйиккэ тиийэ сылдьыбытыгар икки мохсоҕол, арааһа, Эдуард Пахомов айар кута буолан көстүбүт.  Оттон улуу Енисей кытылыгар Даши Намдаков айар кута буолан икки хотой көстүбүт быһыылаах.

Намдаков ити монуменыгар мохсоҕоллоох булду көрдөрөр, ити айымньыта аан дойдуга үрдүктүк сыаналаммыта, «Пьетрасанта уонна Версилия» диэн аан дойдуга сыл бастың худуоһунньугар бэриллэр бириэмийэни ылбыта. Мин санаабар, Намдаков бэйэтэ да ситэри өйдөөбөккө, ити мохсоҕол уобараһынан учууталын Пахомовы көрдөрбүт буолуон сөп курдук.

Эдуард Иннокентьевич үөрэнээччитин кытта бииргэ үлэлэһэн сүдү айымньыны оҥорсон, бу оҥоһук аан дойду таһымнаах арыллыытын тэрээһинигэр үөрэнээччитин кытта сарын-сарыҥҥа өйөнсөн сэргэстэһэ туран,  төһөлөөх астыммытын, үөрүү-көтүү кынатыгар уйдарбытын киһи өйдүүр.

Бу буоллаҕа — учуутал Үрдүк дьоло.  Эдуард Иннокентьевич оннук дуоһуйууну ылар бырааптаах: учуутал да быһыытынан, өйдөһөр-өйөнсөр аҕа саастаах доҕор, биир идэлээх  да быһыытынан!

Игорь Игнатьевич НИКОЛАЕВ , юрист.