Хотугу сир уонна Арктика норуоттарыгар сыһыаннаах саҥа бырайыагы билиһиннэрдилэр

Саха сиригэр Хотугу сир уонна Арктика норуоттарын тылларын, култуураларын чинчийиигэ, үөрэтиигэ  саҥа бырайыак саҕаланна. Ол туһунан атырдьах ыйын 20 күнүгэр “Сахамедиа”  өрөспүүбүлүкэтээҕи медиа-кииҥҥэ буолбут пресс-кэмпириэнсийэҕэ иһитиннэрдилэр.

Филология билимин доктора, доцент Нинель Малышева кэмпириэнсийэҕэ  иһитиннэрбитинэн, М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка “Хотугу сир уонна Арассыыйа Арктикатын норуоттарын тыллара уонна култууралара: улахан чахчылары ырытыыга олоҕуран биир кэлим социокултуурунай чинчийиилэр” билим киэҥ хабааннаах бырайыага саҕаламмытын туһунан биллэрилиннэ.Чинчийиилэргэ лингвистэр, генетиктэр, этнографтар, култуура нэһилиэстибэтин харыстааччылар кыттыахтара. 28 чинчийээччи, ол иһигэр эдэр учуонайдар көҕүлээһиннэрэ “Арктика лингвистическай экологията” норуоттар икки ардыларынааҕы билим-чинчийэр лаборатория базатыгар олоххо киллэриллэр.

Лаборатория билимҥэ сүрүннүүр үлэһитэ Нинель Малышева   эппитинэн, бырайыак норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах лабораторияларга Граны ыларга Арассыыйа билимҥэ пуондатын куонкуруһун кыайыылаахтарыттан биирдэстэринэн буолбут. Онон түөрт сылга үбүлээһин кээмэйэ 128 мөлүйүөн солкуобайга тиийиэҕэ. Саҥа бырайыак сүрүн уратытынан дьиссипилиинэлэр икки ардыларынааҕы буолара,  аан дойду сүрүн учуонайдарын уонна эдэр чинчийээччилэри кытары бииргэ үлэлээһин буолар.

Бырайыак салайааччыта, Чикаго университетын бэрэпиэссэрэ Ленора Гренобль: “Биһиги тыллар уонна култууралар куодтара хардарыта  дьайыыларын, ол манна дьон олоҕор хайдах сабыдыаллыырын өйдүү сатыыбыт. Улахан Граҥҥа үлэлиир кэммитигэр киэҥ хабааннаах матырыйааллары хомуйдубут.  Биһиги билиминэн бэйэбит туспутугар буолбакка, эһиги тускутугар дьарыктанарбытын билэргитигэр баҕарабыт”, — диэн бырайыагы көҕүлээччилэргэ уонна  матырыйааллары булууга-талыыга көмөлөһөр устудьуоннарга, эдэр учуонайдарга махтанна.

Бырайыагы олоххо киллэрии Саха сирин эрэ буолбакка, Сибиир уонна Арктика  норуоттарын генофондатын устуоруйатын сиһилии быһаарарга көмөлөһүөҕэ. Ону таһынан биир сүрүн хайысханан  элбэх хомуллубут чахчылары түмэргэ оҥоһуу өй технологияларын туһаныы сабаҕаланар. Ол туһунан «Ааҕар-суоттуур технологиялар уонна оҥоһуу өй» лаборатория  билимҥэ ыстаарсай үлэһитэ Уйгулаана Калачикова быһаарда.

Чинчийии социолингвистическай чааһын сүрүннээччи, Санкт-Петербурга Европейскай университет  бэрэпиэссэрэ Николай Вахтин  Саха сирин билимҥэ кыахтарын уонна олохтоох чинчийээчилэр көхтөрүн үрдүктүк сыаналаата уонна кэлэктииби кытары бииргэ үлэлиириттэн улаханнык үөрэрин туһунан: “Эһиги, Саха сиригэр олорооччулар,  баҕар, бэйэҕит да өйдөөн көрбөккүтүнэн, лингвистика көмүһүн үрдүнэн сылдьаҕыт”, — диэтэ.

Манна даҕатан эттэххэ, чинчийиилэр  Орто, Үөһээ, Аллараа Халымаларга, Кэбээйи улууһун Сэбээн Күөлүгэр, Муома улууһугар ыытыллаллар. Онтон 2026 сылга Анаабыр, Өлөөн, Эдьигээн, Булуҥ улуустарыгар; 2027 сылга Кэбээйи, Томпо, Горнай, Хаҥалас, Амма, Уус Маайа, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Нам, Уус Алдан, Таатта улуустарыгар чинчийии үлэлэрэ барыахтара.

Бырайыак чэрчитинэн, эбэҥки, эбээн, долган, дьүкээгир, чукча, саха тыллара уонна диелектара  үөрэтиллэллэр.