«Хумай» диэн кимий?

Башкирдар AY YOLA этно-бөлөхтөрүн «Хумай» диэн ырыалара кылгас кэм иһигэр аан дойду үрдүнэн аатырда. Уонунан мөлүйүөн киһи хачайдаан истэр, аан дойду чартарыгар, бэл, сулустар иннилэригэр түстүлэр. «Хумай» диэн кинилэр туох туһунан ыллыылларый? Сахаларга туох сыһыаннааҕый?

AY YOLA этно-бөлөх соторутааҕыта, 2024 сыл ахсынньытыгар тэриллибитэ, үс киһиттэн турар.  Башкирия үтүөлээх артыыһа Ринат Рамазанов маны таһынан «Аргымак» диэн этно-рок бөлөхтөөх. Муусукаан Руслан Шайхитдинов уонна кини кыыһа Адель буолан, Рамазановы кытта саҥа бөлөх тэриммиттэрэ. Курай, думбыра, кубыз, кыл-кубыз курдук төрүт үнүстүрүмүөннэргэ аныгылыы гитара, клавишнай, ударнай тыастарын эбэн, электроннай муусука оҥороллор. Араас дойдуларга муусука бэстибээлигэр баран, кытталлар.

Бөлөххө башкир норуотун эпостарын, үһүйээннэрин, былыргы ырыаларын саҥалыы тыыннаан таһаараллар. Руслан кыыһын кытта ыллаабыттара ыраатта. 2019 сыллаахха ТНТ ханаал «Песни» шоутугар кыттыбыттара.

AY YOLA диэн башкир тылыттан  тылбаастаатахха, «куйаар сокуона» диэн буолар. Муусукааннар башкир норуотун эпоһун — «Урал Батыр» дьоруойдарын биирдии-биирдии ырыа оҥорон таһаарар сыалы туруорбуттар. Бастаан «Батыр» диэн ырыаны ыллаабыттара.

Онтон «Хумай» кулун тутарга тахсаат да, ситиһиилэннэ. Түҥ былыргы дорҕооннор иһиллэллэр, омугуттан тутулуга суох, хайдах эрэ киһи ис хаанын уһугуннарар курдуктар… Маны тэҥэ, аан дойду үрдүнэн этническэй истииллээх муусука киэҥник кэрэхсэнэр буолбутун көрдөрөр. Онон саха артыыстара да мөлүйүөнүнэн дьон сүрэҕин сүүйэр ураты тэтими, сэргэх килииби  толкуйдуохтарын сөп эбит.

— Биһиги түҥ былыргы устуоруйабытыгар, улуу өбүгэлэрбитигэр сүгүрүйэбит, былыргы уонна аныгы кэм икки ардынан үйэлээх үһүйээннэри кэпсиибит. Бу ырыаларбыт шоу-мюзикл курдук буолаллар. Биһиги башкир норуотун култууратын, муусукатын аан дойдуга таһаарар сыаллаахпыт, — диэн бөлөх муусукааннара этэллэр.

Хумай диэн кимий? «Урал Батыр» эпос биир сүрүн персонаһа. Кини халлаан көтөрө Самрау уонна Күн оҕолоро, куба буолан көтөн кэлэн, Урал Батыры таптаан, кэргэн тахсар. Кини кэргэнигэр көмөлөһөн, өлбөт мэҥэ уутугар сирдиир уонна алмаас кылыһы, алыптаах Акбузат аты биэрэр. Урал өлбүтүн кэннэ, Хумай киһи буолартан аккаастанан, үйэлэргэ куба буолан хаалар. Башкир култууратыгар Хумай — бэриниилээх буолуу, таптал уонна муударас бэлиэтэ.

Өйдөөн иһиттэххэ, «Ким болар бу Хумай?» диэн ыллыыр эбит. Түүр тыллаахтар билэр тылларын булан истэллэр. Казахтарга эмиэ Хумай уобараһа баар. Онон биир уопсай устуоруйалаах, биир тенгрианство итэҕэллээх түүр норуоттара бу ырыаны олус сөбүлээтилэр.

Тенгрианство итэҕэлигэр Тенгри кэнниттэн иккис улахан таҥара Умай (Хумай, Ымай) диэн буолар. Умай — дьахтар таҥара, оҕо кутун биэрэр, төрүүр дьахталлары, кыра оҕолору көмүскүүр. Сахаларга оннук таҥарабыт Айыыһыт буолар. Теленгиттэргэ Дьайачы (Айааччы) диэн кубулуйбут.

«Хумай» ырыа туруору тылбааһа:

«Корни мои испрашивают,

Душа и кровь моя испрашивает,

Древняя историческая память испрашивает:

Кто же такая Хумай?

Ее мать – солнце –

Искупала ее в роднике с живой водой.

Ее отец Самрау

Обучил доброте».

«Акбуҙат и алмазный меч

Хранится только у Хумай.

Путь к роднику с живой водой

Знала только Хумай.

Никогда не соглашавшаяся связать себя узами брака с чужеземцами,

Не изменившая древним традициям своей земли,

Вырастившая верных сыновей,

Птица счастья Хумай».

«Наши башкирские красавицы –

Звездочки Хумай.

Путь к роднику с живой водой

Отпечатан в вашей душе».