Идэтигэр таба тайаммыт Сэмэн

Үгүс ыччат сөбүлүүр идэтин оскуолаҕа  үөрэнэ сылдьар кэмигэр талбакка, түбэһиэх үөрэххэ киирэн баран,  “бэйэтин көрдөөн” уһун кэми барыыра баар суол.

Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын корпорациятын «Якутия» урутаан сайдар территория резиденин статуһа производственнай 41 тэрилтэҕэ иҥэриллэн турар. Кинилэр истэригэр «Саха Липснеле» ХЭУо биир бастакылара. Билигин тэрилтэ балысханнык сайдан, “Дьокуускайдааҕы хочуоллары оҥорон таһаарар (котловой) собуот” ХЭУо диэн аатынан биллэр. Собуокка уонтан тахса оробуочай үлэһиттээх.

Соторутааҕыта Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын корпорациятын «Якутия» урутаан сайдар территория үлэтин-хамнаһын билсэ сылдьан, бу собуокка сүрүннээн эдэр дьон үлэлииллэрин бэлиэ­тии көрдүм уонна кинилэртэн биирдэстэрин кытта кэпсэтэргэ сананным. Мин кэпсэтээри “талан” ылбыт сэһэргэһээччим сөбүлүүр идэтин өссө оскуо­лаҕа  үөрэнэ сылдьар кэмигэр талбыт буолан, табылынным диэххэ сөп. Быйылгы сыл өрөспүүбүлүкэбитигэр Үлэ сылынан биллэриллэн, үлэ киһитин сырдатыы – суруналыыстар бастакы сорукпут.

Оҕо саастан үлэҕэ эриллии

… Собуот иһигэр үлэ күөстүү оргуйар. Тыас-уус, тимири иһэрдии үлэтэ тохтоло суох ыытыллар. Үлэ хосторугар бөлөхтөрүнэн хайдыһан, уолаттар үлэ-хамнас бөҕө. Үс уол тимир иһэрдэ турар буолан, ааһа бардым. Онтон мин болҕомтобун биир бэрт холкутук бэйэтин үлэтин бүтэрэ-оһоро сылдьар эдэр киһи тарта. Уолаттар суһал сакааһы – эт ыыһыыр мангаалы оҥоро сылдьаллара. Чугаһаан билсибитим, Нам улууһун 2-с Хомустааҕыттан төрүттээх Семен Максимов эбит. Кинилиин эбиэттиир хоско киирэн, кылгас түгэҥҥэ сэһэргэһэн ыллым.

Семен өссө оскуолаҕа сылдьан тиэхиньикэни өрөмүөннүүр үлэҕэ сыстыбыт буолан, оробуочай идэни баһылыыр­га эрдэттэн толкуйдаммыт. Маныаха кини ийэтэ  Ньургуйаана Николаевна оруола улахан эбит. Үс оҕотун соҕотоҕун иитэр ийэ улахан уолун Уус Алдан Бороҕонугар олорор эдьиийигэр ыытан, Семен убайдарын батыһан, силиэсэрдээбит. Үлэҕэ аан бастаан сыстыытын туһунан эдэр киһи бу курдук кэпсиир:

– Ийэм миигин олох эрдэттэн олоххо бэлэмнээбитин иһин ис сүрэхпиттэн киниэ­хэ махтанабын. 8-с кылааһы бүтэрэн баран, ийэм эдьии­йин уолаттарын кытта күлүүс туппутунан силиэсэрдээн барбытым. Убайдарым ыйан-кэрдэн биэрэн, тиэхиньикэни өрөмүөннээһиҥҥэ ылсыбытым. Онтон оскуоланы бүтэрээт, Дьокуускайдааҕы индустриальнай педагогическай кэллиэскэ сыбаарсык идэтигэр туттарсыбытым. Баалым үрдүк буолан, тута “ылабыт” диэбиттэрэ. Ол иһин атын үөрэххэ эбии докумуоммун биэрбэтэҕим. Онно түөрт сыл ситиһиилээхтик үөрэммитим. Быраактыкам кэмигэр убайдарбар Бороҕоҥҥо тиийэн, мелиорация тэрилтэтигэр сыбаарсыктаан, олус да бэйэбэр сөптөөх идэни таба талбыппын дии санаабытым. Онтон үөрэхпин бүтэрэн баран, араас тэрилтэлэргэ идэбинэн үлэлээбитим. Эрдэттэн орто үөрэхтэн саҕалыыр былааннааҕым. Онон үлэһит буолан, ийэбэр уонна бырааттаах балтыбар көмөлөһөн барбытым.

Табаарыһын сүбэтин ылынан

29 саастаах Семен Максимовы кытта кэпсэтэ олорон, аныгы үйэ “ыарыытыгар” – ыччат көмпүүтэргэ хатанан олоруутун таарыйан ыллыбыт.

– Көмпүүтэргэ интэриэ­һим суох. Оҕо сылдьан оонньуур этим. 11-с кылаастан ыла сэргээбэт буолбутум. Киһи сөбүлүүр үлэтигэр үлүһүйдэҕинэ, бириэмэни да билбэккэ хаалар. Онон көмпүүтэргэ олорорго бириэмэ да суох курдук этэ. Эгэ, билигин кэлэн көмпүүтэрдиэм дуо? – диэн бэлиэ­тиир сэһэргэһээччим. – Бу “Липснеле” оһох оҥорор собуок­ка бииргэ үөрэммит уолум үлэлиир этэ. Кини “биһиэхэ үлэлии кэл” диэн ыҥырыытын ылынан кэлбитим. Иккис сылбын үлэлиибин. Үлэбин сөбүлээн, кэлэктииппин кытта уопсай тылы булан, мантан ханна да барар санаам суох.

Үлэ усулуобуйата барыны быһаарар

Биллэн турар, үлэһит киһиэ­хэ үлэлиир усулуобуйатын тэрийдэххэ, дууһатын биэрэн туран үлэлиирэ чахчы буоллаҕа.

– Собуоппутугар үлэлиир усулуобуйа барыта баар. Сарсыарда 8 чаастан массыына дьиэбит  аттыттан ылан барар. Билигин икки массыына таһар. Кэлэн чэйдии түһээт, 9 чаастан үлэбитин саҕалыыбыт. Бөлөхпүтүгэр иккилии-үстүү буолан үлэлиибит. Биир бөлөх оҥоруохтаах тэрилбит – хо­­чуол-оһох бастакы чааһын саҕалыыр. Ол эбэтэр биир киһи лазерынан тимир быһар, иккиһэ оһоҕу анал аппараа­тынан “төкүнүтэн” пуорматын оҥорор. Онтон иккис чааһын аттыбытыгар турар уолаттар салгыыллар. Кинилэр оһох ис уонна тас өттүн холбуу иһэр­дэллэр. Онтон уу кутан тэстибэтин гына бэрэбиэркэлииллэр.  Ол кэнниттэн үһүс бөлөх, биһиги, иккиэн түмүктүүбүт: салгын тардар буочукатын, оһох ааннарын, чох күлэ түһэр тимирин иһэрдэбит. Итинник гынан күҥҥэ түөрт оһоҕу оҥорон таһаарабыт. Күнүс 13 чаастан эбиэт­тиибит. Ол кэмҥэ аһаан баран, ким төлөпүөнүгэр баар сыһыарыынан оонньуур, ким тэлэбиисэр көрөр, ким утуйан ылар. Онтон 14 чаастан үлэбит салҕанар. Күнүс уочаратынан “түөртүүбүт”. Үлэ күнэ бүтүүтэ инженербит сарсыҥҥы бы­­лааны быһаарар, онтон киэһэ 18 чааска хомунан дьиэлиибит.

Түгэнинэн туһанан, асчыппыт Варвара Козловаҕа махтаныам этэ. Миин, соркуой, утах астыырын быыһыгар Варвара Егоровна бэрэски, алаадьы, сосискалаах тиэстэ аһы буһаран бэлэмниир. Онон үлэ дьонун өрүү минньигэс аһынан күндүлүүр. Эбиэппит тэрилтэ суотугар – босхо. Бэйэбэр тиийэр үчүгэй хамнастаахпын. Онон үлэлиир тэрилтэбэр табылынным. Үлэһиттэр орто сааспыт – 30. Быыллаах буолан, анал маасканан, ачыкынан хааччыйаллар. Онон үлэ усулуобуйатын салалтабыт бэркэ тэрийэр.

Сыбаарсык идэтин таба талбыт эбиппин дии саныыбын.  Билигин тимири иһэрдиитэ суох үлэ барбат. Иллэҥ кэммэр үүтээн, баанньык оһохторун сакааһынан оҥоробун, – диэн кэпсэтиибитин түмүктүүр бүгүҥҥү ыстатыйам дьоруойа Семен Максимов.