Иэйэхсит сыла

“Сахалар бэйэбит халандаардаахпыт, тоҕо илиҥҥи омуктары үтүктэн, Моҕой сылын бэлиэтиибит?” диэн ыйыталлар. Оруннаах ыйытыы. Оттон бэйэбит айыыларбытын төһө билэбит? Быйыл Иэйэхсит сыла буолар.

А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй “Научные труды” кинигэтигэр Иэйэхсит туһунан маннык суруллар:

“Иһэгэй Иэйэхсит – богиня, живущая на северо-восточном небе и дарующая людям рогатый скот, потому нарицательно называемая “анахсыт төрдө” (крень рогатого скота). Сказочники заменяют ее богами супругами. “Моҕол тойон” и “Уһун куйаар Хотун”, а некоторые – богиней Хомпоруун Хотун Иһэгэй Иэйэхсит, некоторые – считают также богиней рогатого скота”.

Кини суруйарынан, Айыыһыт уонна Иэйэхсит киһи олоҕор саамай кыттыһар, дьайар айыылар, ол иһин кинилэргэ ордук сүгүрүйэллэр. Кинилэр дьайыыларын булкуйаллар, сүрүнүн умнубуттар.

Кинилэр алларааҥҥы илиҥҥи халлааҥҥа олороллор уонна сырдык сардаҥанан арыалланан халлаантан түһэн, мааны таҥастаах, сааһырбыт дьахтар уобараһа буолан, көстөллөр.

Эдьэн Иэйэхсит, эбэтэр, Нэлбэй Иэйэхсит (сороҕор – Хаан Иэйэхсит, Эдьэн айыы) дьайыытынан христианнар аанньалларыгар чугас. Кини киһи төрүөҕүттэн өлүөр диэри көрөр-истэр, көмөлөһөр. Иэйэхсит көрөр-истэр, көмөлөһөр киһитэ дьоллоох-соргулаах буолар. Иэйэхсит киһи уйгулаах олох­тоох буоларыгар көмөлөһөр “Ыра ырдыылаах, төлкө төргүүлээх, кэскил кэһиилээх Эдьэн Иэйэхсит” диэн этэллэр.

Ахтар Айыыһыт уонна Эдьэн Иэйэхсит Үрүҥ Аар Тойонтон оҕо кутун көрдөөн ылан, эр киһи оройунан киллэрэллэр. Айыыһыт, эбэтэр, Иэйэхсит уол оҕо кутун быһахха, эбэтэр ох оноҕоһугар, кыыс оҕо кутун кыптыыйга кубулутан, сиргэ аҕалар.

Бу “Научные труды” кинигэҕэ Өксөкүлээх Өлөксөй “төрүүр тардар” уонна “Айыыһыт тардар” диэн туомнары суруйар.

Сүөһү үчүгэй төрүөхтээх буоларын туһугар үрүҥ ойуун Иһэгэй Иэйэхсиккэ баран көрдөһөр. Маны тэҥэ, ньирэйдэр өлөр, сүтэр буоллахтарына, эмиэ Иэйэхсиккэ үҥэр-сүктэр.

Сэттэ Иэйэхсит

Айыы Үөрэҕин быһыытынан, тоҕус үөтүүлээх халлаан баар. Хас биирдии халлаан бэйэтэ туспа айыылаах уонна ис хоһоонноох.

Иэйэхсит халлаана Айыыһыт халлаанын кэнниттэн кэлэр. Сороҕор бу халлааны иккис үөтүүлээх халлаан дииллэр. Иэйэхсит киһи чэгиэн-чэбдик буолуутун хааччыйар. Иэйэхсит халлааныгар тиийдэхпитинэ, кини соҕотох буолбатах. Кинилэр сэттэ аҕас-балыстар уонна сэттэ ыал буолан олороллор. Хас биирдии Иэйэхсит бэйэтэ туспа ис хоһоонноох. Ол иһин “сэттэ Иэйэхситиҥ эҥэрдэстин” дииллэр эбит.

Аан Иэйэхсит. Бастакы ыал.

Иэйэхсит халлааныгар таҕыстахха, Аан Иэйэхсит олорор сиригэр тии­йэбит. Кини аанын арыйдаҕына эрэ, салгыы барар кыахтанабыт. Иэйэхсит киһи аһыыр, иҥэринэр өттүн салайар. Киэлигэр киин туһунан сөп түбэһэр. Аан Иэйэхсит аартыгын арыйарын туһугар айылҕалыын сибээстээх буолуохтаахпыт.

Иһэгэй Иэйэхсит. Иккис ыал.

Иккис ыалга Иһэгэй Иэйэхсит олорор, кини айылҕаны кытта сыһыанын салайар. Саха норуотугар киһи көҥдөй диэн өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл айылҕаны кытта сибээһи бэлиэтиир. Манна олоҕуран, киһи икки эттээх-сиин­нээх диэн санаа баар. Киһи улахан этэ-сиинэ – айылҕа, кыра этэ-сии­нэ – бэйэтэ. Ол иһин айылҕаҕа алдьатыыны оҥоруу бэйэ этин-сиинин ыарытыннарыыга тэҥнэһэр.

Күн Иэйэхсит. Үһүс ыал.

Күн Иэйэхсит киһи куттарын сала­йар. Киһи үс куттаах. Ийэ куту Үрүҥ Айыы тойон биэрэр. Бу кут – киһи удьуорун төрдө. Ийэ кут Орто дойдуга киирэн, ийэтин-аҕатын булар уонна буор куттанар. Буор кут биһиги бодо­бутун үөскэтэр. Буор кут үөскээһинин кытта салгын кут баар буолар. Бу кут иэйиини, баҕарыыны уонна санааны биэрэр. Бу үс кут бииргэ дьүөрэлэһэн сылдьыахтаахтар, оччоҕо киһи чэгиэн.

Мичил Иэйэхсит. Төрдүс ыал.

Кини киһи күлүгүн тутар. Күлүк диэн киһи тула тарҕанан турар чараас эйгэ. Киһи үс күлүктээх. Кэнники күлүк урут ааспыт олоҕу илдьэ сылдьар. Бу күлүгү быһа хаамтарыллыа суохтаах. Ортоку күлүк киһи бүгүҥҥүтүн илдьэ сылдьар. Маны харыстаныахтаах. Инники күлүккэ киһи инникитэ баар. Бу күлүккэ кири сыһыарыллыбат. Киһи чэгиэнэ күлүгүн туругуттан тутулуктаах.

Налыгыр Иэйэхсит. Бэһис ыал.

Иэйэхсит бэһис алааһыгар Налыгыр Иэйэхсит олорор. Кини киһи күрүөтүн оҥорор. Бу Иэйэхситтэр түөртэр. Кинилэр бэйэлэрин тыыннарынан киһи тула күрүө оҥороллор. Оччоҕо киһи ыарыыга-оһолго түбэс­пэт. Кинилэр тыыннара Үрүҥ Айыы тойон тыыныттан кэлэр.

Күөгэл Иэйэхсит. Алтыс ыал.

Кини киһи былытын салайар. Киһи тула өй-санаа былыта баар. Бу былыт Айыы Суолун устун үөһэ тахсан турар буолар. Киһи төһөнөн аньыыта-харата суох да, былыта чэпчэки, соччонон Айыы Суолун устун үөһэ тахсар. Биһиги өбүгэбит төһө күүстээҕэ итинтэн тутулуктаах.

Эдьэн Иэйэхсит. Сэттис ыал.

Кини киһиэхэ чэгиэн-чэбдик буолар дьоҕуру биэрэр. Ону чөл буолуу диэн ааттыыбыт. Чөл киһи сүрэ элбэх буолар. Сүр ахсаана Айыы Суолун кытта ситимтэн тутулуктаах. Киһи Айыы Суолун төһө арыйар да, сүрэх элбэх.

Түмүк. Иэйэхсит суолун устун сылдьан, чэгиэн-чэбдик буолуу сэттэ сүрүн өйдөбүлүн биллибит. Былыргылар этэллэринэн, киһи бу сэттэ Иэйэхситтэргэ сылдьан алгыс ылыахтаах, ити алгыс сүр буолан кэлэр уонна чөл буолары хааччыйар.

«Ыал Бии Билиитэ» кинигэттэн, 232 стр.

Иэйэхсит ыйа

Ыам ыйа – Иэйэхсит ыйа. Былыр бу ыйы бииринньи диир буолуохтарын сөп, алтынньыттан таҥнары аахтахха, оннук тахсар. Ол аата сахалар хаһан эрэ ыам ыйыттан сыл саҕаланыытын бэлиэтиир эбиттэр. Билиҥҥи саха халандаара ити бэрээдэги илдьэ сылдьар.

Бу ыйга өбүгэлэрбит сайылыкка көһөллөрө. Ыам ыйа былыргыттан ыраастаныы ыйын быһыытынан биллэр. Оҕолуун-улаханныын тэлгэһэни, олорор сири ыраас­тыыллар. Бөҕү-саҕы сайын кэлиэн иннинэ уматаллар. Бу кэмнээҕи бөх эргэ дьылтан хаалбыт кир курдук көстөр. Бу кир өҥ-быйаҥ олохсуйарын мэһэйдиэн сөп. Ол иһин кири суох гыныахтаахтар.

Ыраастаныы бүппүтүн кэннэ ытык сирдэргэ сылдьан, салама ыйыыллар, бу бэс ыйын 12 күнүгэр диэри салҕанар. Иэйэхсит Айыы Хотун олохсуйдун диэн тэлгэһэ иһинээҕи тутуулар муннуктарын кытыан отун уматан, арчылыахха сөп.

Бу ыйга Иэйэхсит Хотун сиргэ, дьоҥҥо чугаһыыр. Ол иһин бу кэмҥэ киниэхэ үҥүөххэ-сүгүрүйүөххэ, көрдөһүөххэ сөп.

Ыам ыйыгар төрөөбүт дьону Иэйэхсит таҥаралаах дьон диэн ааттыыллар. Кинилэр эйэҕэстэр, илиилэрэ быйаҥы олохтуур, алгыстаах тыллаахтар. Атын ыйга төрөөбүт дьон бу кэмҥэ эмиэ итинник майгыланаллар.

Быйыл киһи айылҕаттан дьоҕурдара арылларыгар бэрт кэм тосхойор. Талба талааннары арыйар, сатабыллаах, өтө көрөр, сэрэйэр айылгылаах, кыһалҕалаахха ис сүрэҕиттэн көмөлөһө сатыыр киһи – элбэх ситиһиигэ тиксиэ.

Кыыһырар-тымтар, улаатымсыйар, сэлээр киһиттэн Иэйэхсит тиэрэ эрги­йиэ. Өйүн туппут, киэҥ көҕүстээх, дуоспуруннаах туттуулаах дьону байыы-тайыы күүтэр сыла.

Мөһүлгэ эргиирэ

Саха дьылдьыттара 3, 7, 9, 12, 40, 60 сыллаах эргиирдэри билэллэрэ. Сахаҕа мөһүлгэ диэн тыл баар. Бу тыл атын түүр омуктарыгар 60 сылы көрдөрөр. 60 сыллаах эргиир 12 сыллаах биэс эргииртэн турар. Онон 12 сыллаах эргиир кыра мөһүлгэ буолар.

Бастакы сыл – Үрүҥ Айыы сыла,

Иккис сыл – Аан Алахчын сыла,

Үһүс сыл – Аан Дьааһын сыла,

Төрдүс сыл – Улуу Суорун сыла,

Бэһис сыл – Хотой Айыы сыла,

Алтыс сыл – Байанай сыла,

Сэттис сыл – Билгэ сыла,

Ахсыс сыл – Таҥха сыла,

Тохсус сыл – Одун сыла,

Онус сыл – Дьөһөгөй сыла,

Уон биирис сыл – Айыыһыт сыла,

Уон иккис сыл – Иэйэхсит сыла.

1990 сыллаахха саха олоҕор ураты бэлиэ түгэннэр буолбуттара. Бу сыл Айыы Үөрэҕэ диэн үөскээбитэ, ити үөрэххэ олоҕуран, Дьөһөгөй ыһыаҕа ыытыллыбыта. Ол иһин “Кут-Сүр” кыһа бастакы улахан мөһүлгэни 1990 сылтан саҕалаан ааҕар. Бу бастакы улахан мөһүлгэни Дьөһөгөй мөһүлгэтэ диэн ааттыыбыт (А.Н. Павлов-Дабыл, Анал суруйуу, 2000 сыл).