Иэйэр кут абылаҥа

Үөһээ Дьааҥы улууһун Боруулаах нэһилиэгэ өндөйөн көстөр Өндөгөччү, мэҥэ халлааҥҥа харбаспыт Ыыннаах хайаларынан, үрдүк чыпчаалларынан, сүүрүгүрэ устар үрэҕинэн тулааһыннаммыт кэрэ айылҕалаах дойду.

Ол сүдү ​ хайалартан тардыылаах, ытык сиртэн сиэттэриилээх, бүөмнээн сытар бүтэй Боруулаах нэһилиэгэ талааннаах айар куттаах дьоннорунан киэҥник биллэр. Оннук айар куттаах дьоннортон биирдэстэринэн ийэ тыл иччитин илгэлээх сүмэтигэр сөтүөлээн бүөбэйдэммит, Боруулаахтан төрүттээх биһиги Хотуунабыт — Корякина (Юмшанова) ​ Римма Иннокентьевна буолар.
Римма Корякина — Хотууна — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын туйгуна, “Чурапчы” айар — суруйар литературнай түмсүүтүн салайааччыта, «Чурапчы улууһугар култуура уонна ускуустуба сайдыытыгар кылаатын иһин», «Чурапчы оройуонун сайдыытыгар кылаатын иһин үһүс степеннээх» түөскэ кэтиллэр бэлиэлэр хаһаайкалара. Аҕыйах хонуктааҕыта кини үс кинигэтин сүрэхтэниитэ Е.А.Борисов аатынан архыып бибилэтиэкэҕэ буолан ааспыта. Ону сэргэ үбүлүөйдээх сааһынан эҕэрдэ бастыҥын туппута.

Хотууна дүҥүр дорҕоонун кутугар түһэрэн айбыт хомуһуннаах хоһоонноро, сайа этинэр: «Сахабыт тыла симэлийэн эрэр дуо?»- дэсиһэр быыһык үйэбитигэр сахалыы тыыннаах кэпсээннэрэ, төрөөбүт таас Дьааҥытын кэрэ ​ айылҕатын, ахтар — саныыр дьоһун — мааны дьонун — сэргэтин, дьалкылла устар ​ сүүрүктээх өрүһүн, үрдүк очуос таас хайаларын туһунан суруйуулара ​ өрөспүүбүлүкэ уонна Дьааҥы, Чурапчы, Өймөкөөн улуустарын сахалыы тыллаах хаһыаттарыгар тиһигин быспакка, бэчээттэнэллэр. Айар үлэнэн оҕо сааһыттан дьарыктанар. “Бэлэм буол”, “Пионерская правда” хаһыаттарга хоһоонноро бэчээттэммиттэрэ. Уон биир кинигэ ааптара. Ол иһигэр, алта кинигэтэ оҕоҕо аналлаах хоһооннор, остуоруйалар, кэпсээннэр. Барыта сүүрбэ икки хоһоон хомуурунньугар хоһоонноро киирбиттэрэ. Бэйэтэ уон аҕыс хоһоон хомуурунньугун хомуйан таһаарбыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ, улууска ыытыллар араас таһымнаах тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттар.
«Дьааҥы ​ улууһун Боруулаах нэһилиэгэр 1960 сыллаахха томороон тымныылаах тохсунньу ый чолбонун анныгар түөнэ мэҥэ түөрэҕим түстэнэн, Юмшанов Иннокентий Ионович, Слепцова Христина Петровна дьиэ кэргэҥҥэ ыал бастакы оҕотунан күн сирин көрбүтүм. Боруулаах аҕыс кылаастаах оскуолатыгар 1967 сыллаахха үөрэнэ киирбитим.​ Үөрэхпэр үчүгэй, кыһамньылаах буоламмын, оскуола олоҕор, спортивнай күрэхтэһиилэргэ барытыгар көхтөөхтүк кыттарым, кэнсиэрдэргэ нууччалыы, сахалыы хоһооннору ааҕарым. Дэриэбинэ кыра бибилэтиэкэтин кинигэтин үксүн уларсан аахпытым. Ордук сөбүлээн, Эрилик Эристиин “Хачыгырын”, Амма Аччыгыйа “Сааскы кэмин”, Болот Боотур “Уһуктуутун”, Николай Якутскай “Төлкөтүн” уонна Омар Хайям урубаайыларын, хоһооннорун ааҕарым. Нууччалыы тылынан хоһооҥҥо холонон суруйар идэлэммитим. “Бэлэм Буол” диэн оҕо хаһыатыгар бастакы суруйууларбын ыытарым. Үчүгэй үөрэҕим иһин Москваҕа, Ленинградка путёвканан оскуола оҕолорун кытта баран сынньанан кэлбитим. Хас сайын аайы от үлэтигэр, талах быһыытыгар, лабыкта хомуйуутугар үлэлиирбит. Дьиэ ис-тас үлэтигэр барытыгар дьоммор көмөлөһөрүм.
1975 сыллаахха аҕыс кылаас кэнниттэн Дьокуускайдааҕы медучилищеҕа туттарсан, биэлсэр — акушер үөрэҕэр киирбитим. 1979 сыллаахха үөрэхпин бүтэрээт, Дьокуускайдааҕы бастакы нүөмэрдээх төрүүр — ууһуур дьиэҕэ акушерканан ананан үлэлээбитим. Онтон Чурапчытааҕы киин балыыһа кылаабынай бырааһын ыҥырыытынан, Чурапчыга көһөн кэлэн, идэбинэн салгыы үлэлээбитим. Кэлин Иркутскай куоракка төрүүр — ууһуур дьиэҕэ акушеркалаабытым. Онтон Чурапчы улууһун Хадаар нэһилиэгэр кэлэн, ФАП-ка сэбиэдиссэйинэн, биэлсэринэн, акушерканан үлэлээбитим. Билигин Чурапчыга олоробун, пенсиялаахпын. Иистэнэрбин, уруһуйдуурбун, айылҕаҕа дьиэ кэргэммин кытта сылдьан балыктыырбын, сир астыырбын сөбүлүүбүн. Кэргэмминээн Александр Егоровичтыын 46 сыл бииргэ олорон алта оҕолоохпут, элбэх сиэннэрдээхпит,» — диэн бэйэтин билиһиннэрдэ Хотууна — Римма Корякина.
Салгыы кини кинигэлэрин билиһиннэрэбин.
1. Таас Дьааҥы кыыһабын. — Хоһооннор. 2019 с. — 58 стр. 200 ахс. “Дани-Алмас” компания.
2. Алгыстаах айаным. — Хоһооннор. 2019 с. — 60 стр. 200 ахс. “Дани-Алмас” компания. ХЭТ.
3. Ийэ тылым сүмэтэ. — Хоһооннор. 2019 с. — 72 стр. 200 ахс. “Дани-Алмас” компания. ХЭТ.
4. Мэник бичиктэр. Оҕолорго аналлаах хоһооннор. 2019 с. — 80 стр. 100 ахс“Дани — Алмас” компания. ХЭТ.
5. Уу — чукучуктарга тэттиктэр. Оҕолорго  аналлаах   хоһооннор. 2019 с. — 92 стр. 100 ахс. “Дани-Алмас” компания. ХЭТ.
6. Ыра санаам ытарҕата. Хоһооннор. Сокровенное в стихах. На якутском и русском языках. 2020 с. — 60 стр. 50 экз. “Дани-Алмас” компания. ХЭТ.
7. Итэҕэй, түүл этэ… Хоһооннор, кэпсээннэр, туруоруу — пьеса. 2021 с. — 190 стр. 300 ахс. “Дани-Алмас” компания. ХЭТ.
8. Көмүс көһүйэ остуоруйалара. Оҕолорго остуоруйалар: “Айар” кинигэ кыһата. 2022 c. — 31 cтр., 2500 ахс.
9. Минньигэс түүл остуоруйалара:
Оҕолорго остуоруйалар. “Айар” кинигэкыһата.
2024 c. — 32 cтр. 3000 ахс.
10. Үргүүк былыт быыһынан. Хоһооннор. 2024 с.- 40 стр. 50 ахс. “Дани-Алмас” компания. ХЭТ.
11. Саҥа хаарга ким хаамта? Оҕолорго аналлаах хоһооннор. 2025 с. — 120 стр. 50 ахс. “Дани-Алмас” компания. ХЭТ.
12. Дорообо, таас Дьааҥы мин дойдум! Хоһооннор. 2024 с.-12 стр. (брошюра)
Римма Иннокентьевнаҕа айар үлэ абылаҥнаах эйгэтигэр өссө киэҥ далааһыннаах үлэни баҕарыаҕыҥ! Инникитин өссө элбэх ааҕааччылар кини истиҥ иэйиилээх кэрэ айымньыларын дуоһуйа аахтыннар, биһирээтиннэр, иэйии абылаҥнаах эйгэтигэр кэрэхсэнэ ыллардыннар, үөрүү — дьол аргыстаах куруутун айа — тута сырыттыннар диэн баҕа санаабыт бастыҥын, үтүө санаабыт үтүмэнин тиэрдиэҕиҥ.

Биир дойдулаахпыт, Чурапчы Чыаппаратыттан төрүттээх, «Тыл сүмэтэ», «Хоһоонньут хоһууттар», «Чурапчы» айар түмсүүлэр чилиэннэрэ, өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан ыытыллыбыт «Хоһоон Суһума» бырайыак кыттыылааҕа, АЛРОСА бэтэрээнэ, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына Вячеслав Иванович Хону кытта көрсөн сэһэргэстим.

1.Айар үлэ абылаҥа эйиэхэ хайдах киирэрий, Вячеслав Иванович?
-Айар үлэ абылаҥа миигин айылҕа кэрэ көстүүлэринэн Бүлүүтээҕи училищеҕа үөрэнэр сылларбыттан угуйбута. Саас мас кэрдиитигэр аһаҕас массыына кузовыгар туран айаннаан иһэн, күп-күөх халлааны, чүмэчи курдук ис-истэриттэн сырдаабыт баай бэстэри көрө-көрө, урут билбэтэх дьикти иэйиибэр куустарар буолбутум. Ону тылынан этэргэ дьулуһуу бука хоһооҥҥо тиэртэҕэ.
2.Ордук хайдах хоһооннору суруйаргын ордороҕун?
*-Бэйэм санаабар, киһи ис чувствотын этэр хоһооннорго ордук табыллабын.
3.Псевдоним туһунан туох санаалааххын?
— Бастакы кассета кинигэлэрбитигэр биһиги бары да псевдонима суох тахсыбыппыт. Онно бэчээттэммит автордар үгүстэрэ кэлин биллэр суруйааччы буола үүммүттэрэ. Олортон мин билэрбинэн, Саргылаана Семеновна Спиридонова, псевдоним ылынан, «Кэрэмэс Кийиитэ» буолбута. Уоннааҕылар псевдоним ылымматахтара.
4.Иэйии эйиэхэ хайдах киирэрий?
*-Иэйии миэхэ — этиэхпин баҕарбыт санаабын уус-уран тылларынан саҕалаатахпына, оччоҕо киирэр.
5.Поэзия эйгэтигэр бэйэҕин хайдах уобараска көрөҕүн? Дьиҥ поэт диэн эн көрүүгэр хайдаҕый?
*-Поэзия эйгэтин мин ойуур оҥорон көрөбүн. Онно тыа саҕатыгар үүнэр кыра мастартан — биирдэрэбин диибин. Оннук мастар ойуур быстыспат сорҕото буоллахтара. Дьиҥ поэт норуокка биһирэммит элбэх айымньылардаах буолуохтаах. Поэзияны сайыннарыыны олоҕун сыала оҥостуохтаах.
6.Умсугуйа ааҕар поэттарыҥ, суруйааччыларыҥ кимнээҕий?
*-Мин Чеховы элбэхтик истэбин. Иван Гоголевы, Петр Тобуруокабы, Семен Даниловы, Сайаны сөҕөбүн — махтайабын.
7.Бу ааспыт сыл эйиэхэ туох умнуллубат түгэни бэлэхтээтэ?
*-Ааспыт сылга умнуллубат түгэнинэн миэхэ «Хоһоон суһума» барылга кыттыым буолар. Онно элбэх хоһоонньуттары, ырыаһыттары, артыыстары сирэй көрсөн, билсиһиим үөрүүтэ.
8.Инникитин туох былааннааххын?
*-Литература сылын көрсө оҕолорго аналлаах электроннай кинигэ оҥорторуутун саҕалаатым. Дьон сэргиирин биллэхпинэ, салгыы үлэлэһиэм.
9.Чурапчы айар түмсүүтүгэр баҕа санааҥ.
*-«Чурапчы» айар түмсүү кыттыылаахтарыгар хас биирдиилэрэ хатыламмат куоластарынан дьону сөхтөрө, үөрдэ уонна толкуйдата сылдьыахтарын баҕарабын.
Кэпсэтииҥ, истиҥ сэгэргэһииҥ иһин барҕа махтал, Вячеслав Иванович! Сытыы бөрүөҥ сыппаабатын! Баҕа, ыра санааларыҥ барыта олоххо киирдиннэр, туоллуннар, үөртүннэр!

Чурапчы Мырылатыттан төрүттээх СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Варвара Платоновна Семенова — Байбаралаах Балбаара олох ураты буочардаах, төрөөбүт төрүт тылын сүмэтин, сүөгэйин илдьэ сылдьар, элбэҕи эрэннэрэр эдэр суруйааччы.

1.Айар үлэ абылаҥа хаһааҥҥыттан эйигин ыҥыра угуйбутай, Варвара Платоновна?
* Сис былыта аргыый халыйан кэлэн Тэйэр хайа түөһүгэр анньыллан туран унньуктаах уһун ардаҕынан хатаҕалаабыта үһүс күнэ этэ. Сир дойду ньылбы сытыйан, таҥас-сап илийэн, киһи салҕыах курдуга. Мас көтөҕөн киллэрэн оһохпун оттон, алаадьы астаан, оттуллан турар оһоҕум иннигэр олорон эрэ, үгэспинэн кылбын , сиэлбин бэрийэ олорбутум. Оҕолорум хоско утуйа сыталлара. Арай уйаҕыыс-уйаҕас иэйии ардахтан илийэн, тоҥо быһыытыйбыт тобукпунан өрө сүүрэн тахсан, эппэр тарҕанан, бүтүн бэйэбин кууһан ылбыта. Наһаа дьикти туруккаү киирбитим. Ол олорон, салгыҥҥа оһуор-дьарҕаа уруһуйданан көһүннэ. Мин бу турукпун тута дьүһүйэн суруйан ылыахпын баҕаран, түргэн үлүгэрдик кумааҕы, харандаас булан, суруйа охсон кэбистим. Дьэ ити кэннэ саҕаланна ээ: тугу көрбүтүм миэнэ ис турукпар хайдах дьайара, туох хамсааһыны ыытара, хоһоон буолан хоһуллара, сурук буолан тиһиллэрэ. Ити 2014 сыл сайына этэ.
2.Суруйар дьон үксэ псевдонимнаах буолар. Эн псевдонимҥын хайдах ылыммыккыный?
* Псевдоним. «Сымыйа аат» диэн. Бастакы кинигэбин бэчээккэ бэлэмнии сылдьабын. Ол иннинэ суруйууларым көннөрү С.Балбаара диэнинэн куйаар ситимҥэ ыытарым. Аат толкуйдуу сатыыбын. Эбэм иистэнэр этэ, дьыссаат сааспар, ыһыахха байбаралаах халадаай, тумустаах этэрбэс, кэһиэччик, бастыҥа тигэн кэтэрдибитин ньээҥкэм таптыы көрөн, «Байбаралаах Балбаара» диэн ааттыыра эбитэ үһү. Ону саныы биэрэн, ол ааты иҥэринним. Псевдониммынан ааҕааччыларым миигин саастаах, бэрт көп эттээх — сииннээх, бэрт дуоспуруннаах тыллаах — өстөөх Далбар Хотун курдук ылыналлар эбит. Поэзия эйгэтигэр мин бэйэбин эмиэ оннук да ылынабын .
3.Дьиҥ поэт диэн эн көрүүгэр хайдаҕый?
* Мин тус санаабар, дьиҥ бэйиэт, бастатан туран, айылҕаттан анаммыт дьоҕурдаах буолуохтаах уонна ол дьоҕурун, аныгы олох хаамыытынан, сайыннарыахтаах. Киһи быһыытынан сиэрдээх, ис культуралаах киһи бэйиэт дэниэн сөп.
4.Умсугуйа ааҕар поэттарыҥ, суруйааччыларыҥ кимнээҕий?
* Оҕо эрдэхтэн Николай Якутскай, Николай Лугинов айымньыларын сөбүлээн ааҕабын. Хоһооннору ончу аахпат этим. Онтон билигин Иван Арбитаны, Варвара Потапованы ордук чорботобун.
5.Байбаралаах Балбаара, эн өссө биир ураты дьарыктааххын билэбин. Кыл — сиэл тойугар эн хаһааҥҥыттан абылата ылларбыккыный?
* Кылынан — сиэлинэн өрөргө 2011 сыллаахха Бахчанен Өрүүнэҕэ үөрэммитим. Онтон Лаптева Настаа чочуйан, ымпыктаан — чымпыктаан кыл оҥоһуктарбын кэрэ көстүүлүүргэ, сиэдэрэйдииргэ үөрэппитэ. Адьас баҕаран туран, эккирэтиһэн үөрэммитим. Маастар кылааска, үлэбиттэн 2 чаас көҥүллэтэн, солбуйтаран баран тиийэн үөрэнэрим. Уонна тута сэлээппэҕэ ылсан, тикпитинэн барбытым. Иккис оҥоһуум, тигиим номнуо сакааска барар буолбута.
6.Чурапчы айар түмсүүтүгэр баҕа санааҥ.
* Чурапчым түмсүүтүгэр баҕам диэн — бэйэбит улууспутугар биир тарбахха баттанар общественнай түмсүү буолуоххайыҥ диэн уонна кэккэбит дьиҥ дьоҕурдаах, талааннаах суруйааччыларынан хаҥыы туруон баҕарабын.

ХХХ

—Истиҥ сэһэргэһииҥ иһин барҕа махтал, Байбаралаах Балбаара! Инникитин өссө сытыы, өссө чаҕылхай айымньыларгынан дьоҥҥун — сэргэҕин, ааҕааччыларгын үөрдэ тур! Айымньылаах киэҥ далааһыннаах үлэни баҕарабын!

Дьэ ити курдук, улууспут биир бастыҥ, күөн туттар дьонун кытта дуоһуйа сэһэргэстим. Инникитин айар аартыктара өссө киэҥ далааһыннаныан, дьоннорун — сэргэлэрин киһи дууһатын кылын таарыйар кэрэ айымньыларынан үөрдэ — көтүтэ туруохтарын, элбэхтэн элбэх махталлаах ааҕааччылардаах буолуохтарын ис сүрэхпиттэн баҕара хааллым.

Наталья Сергеева — Аана Кыыһа,

«Чурапчы» литэрэтииринэй түмсүүтүн, өрөспүүбүлүкэтээҕи «Иэйии» КСТ, «Айар кут» эрэгийиэннээҕи поэттар уонна прозаиктар сойуустарын чилиэнэ, СӨ Үөрэҕириитин туйгуна.

Хаартыскалары Н.Сергеева-Аана Кыыһа тиксэрдэ.