Иенгра: тоҥус кэпсэммэтэх кистэлэҥэ

“Проверено на себе” диэн билиҥҥи угуйук саха майгытыгар сүрдээҕин сөп түбэһэр эбит. Тоҕо диэтэххэ кини барытын тутан-хабан, хараҕынан көрөн, кулгааҕынан истэн, илиитинэн таарыйан көрөрүн сөбүлүүр.

Мин дьиҥэр, буойаска олорботох киһи буолбатах этим. Ол эрээри бэйэлээтэр бэйэм дойдубар, Саха сиригэр, тимир суол тутуллуоҕуттан айан бу көрүҥүн боруобалыы илигим. Өксөкүлээх Өлөксөй борохуоту аан бастаан көрөөт, “Борохуот аал” диэн хоһуйан кэбиспитинии биир үрэхтэн төрүттээх убайым курдук саныыр киһим буоларын быһыытынан буойаһы баҕар, маннык хоһуйуо эбитэ дуу, диэн оҥорон көрдүм:

Атыыр оҕус курдук айаатыы-айаатыы күрдьүөттээн,

Хайанан-тайҕанан күөх моҕой курдук субуллан,

Халыҥ хайаны, аар тайҕаны курдаттаан,

Тимир ыллык суолунан тохтообокко лиһиргээн,

Саха аймахха,

Бороҥ урааҥхайга

Айдааннаах суолу айдыҥ дуу,

Ситиһиилээх аартыгы тэллиҥ дуу?

Аллараа Бэстээхтэн тимир суолунан элбэх киһи сылдьар буолбут. Мин олорсубут буойаһым Благовещенскайга тиийэр. Онтон Кытай суола арыллар. Нерюнгрига диэри сыана биир туһаайыыга плацкартка 2264 солк., купеҕа 5800 курдук. Айанын уһуна уон аҕыс чаас, онтон Нерюнгриттан Иркутскайга, Новосибирскайга, Хабаровскайга барыахха сөп. Онон бириэмэҕин харыстаабат буоллаххына плацкартка олорон уонча тыһыынча солкуобай иһигэр сымнаҕастык, сылаастык, буойас биир кэм тилиргиир тыаһыгар биһик курдук бигэнэн итинник улахан кыраайдары аа-дьуо кэрийэн кэлиэххин сөп. Оннук да быһыылаах. Барыыга киһитэ арыый ама эбит буоллаҕына, кэлиигэ пассажир элбэх. Аллараа Бэстээххэ баксаал иннигэр 4–5 оптуобус кэтэһэн турара барыта туолла. Саастаах саха дьахталлара сири-дойдуну көрө, “путешествиелыы” бараллар быһыылаах, аһара элбэхтэр. Ону кытта кытай эргиэмсик кыргыттара улахан баҕайы чымадааннарынан таһаҕас аҕаллылар.

Эбэҥкилэр “Сир тоноҕоһо” дииллэр

Барарбар мин үгэспинэн түннүгүнэн айылҕаны көрө иһэбин. Күһүҥҥү айылҕа киһи санаатын көтөҕөр хартыыналаах түмэли көрөрүҥ курдук, бииртэн биир элэҥнээн арыллан иһэр көстүүттэн салгыбаккын. Күп күөх титириктэр ортолоругар уолаттар, кэл, биһигини кытта хаартыскаҕа түһүс диэн ыҥыран ортолоругар туруорбуттарын курдук, хайыы үйэ хагдарыйбыт сэбирдэхтээх мааны кыыс хатыҥнар саһаран тураллар. Хайалаах өттө үүнээйитэ олох атын. Бэстэр, харыйалар, болбукта. Болбукта кыра гынан баран сүрдээх минньигэс амтаннаах эриэхэлээх. Эһэ сыта уойар дииллэр. Онон болбукта ыркыйыгар сэрэхтээх, кырдьаҕаһы кытта ыы муннугунан көрсө түһүөххүн сөп.

Бүтүннүү хайа, сопка, тайҕа дойду. Күөл диэн суох. Барыта үрэхтэр. Үөһээ Алдан өрүс саҕаланар, тардыыта онно сытар. Ол аата бу аарыма тайҕа мээнэ буолбатах эбит. Кини сүмэһинэ барыта хас тиит, хатыҥ, бэс, болбукта, кедр (сыалаах мас) силиһиттэн мунньуллан үрэх буолан сүүрүгүрэн Алдаҥҥа киирэр, ыраас уу долгунунан Алдан буолан тохтор, онтон улуу Өлүөнэҕэ түһэн бүтүн Саха сирин аһатар.

Мин айаннаабыт биир баҕам: аар-саарга аатырбыт Становой хайаны көрүү. Саха сирин илин өттүн иилии эргийбит бу хайа биһиги дойдубутун Амуру кытта быыһылаан турар. Былыргы Кытай суола манан ааһара үһү. Поярков, Хабаров хаһаахтарын этэрээттэрэ манан эрэй бөҕөнөн туораан Амур уобалаһын арыйбыттара. Саамай үрдүк чыпчаала муораттан 2000 килэмиэтир. Ол аата, турдарбын халлааҥҥа тиийиэм этэ диэн таабырын этэрин курдук, Дьокуускайтан Мииринэйи аһарар сиргэ диэри суолу туруоран кэбиспит курдук үрдүктээх. Ол тэллэҕэр, аллараа өттүгэр, Нерюнгри куорат турар. Бу хайаны эбэҥкилэр “Сир тоноҕоһо” диэн ааттыыллар эбит. Кырдьык даҕаны, каартаны көрдөххө, Амур икки, Саха сирин икки ардынан барар. Өлүөхүмэнэн Яблоневай, Саян, Алтай хайаларынан Байкалы соҕуруу өттүнэн эргийэр. Алтайтан Тянь-

Шань, Гималай утуу-субуу субуллаллар. Ол Казахстан, Киргизия, Таджикистан, Тибет, Кытай дойдулара. Хоту өттүгэр Дьугдьуур, Дьааҥы хайата Тиксиигэ тиийэр. Ити барыта холбоһон ханнык эрэ аарыма кыыл дуу, үөн дуу тоноҕоһун курдук субуллар. Ама маны барытын тоҥустар билэллэрэ буолуо дуо, дии саныыгын.

Билэр да буолуохтарын сөп. Эбэҥки норуотун философията космогоническай диэн буолар. Сири, куйаары бииргэ анаараллар. Үйэлэр тухары бэйэлэрэ сылдьыбыт буолан дуу, бу хайалар субулҕаларын “Сир тоноҕоһо” диэн ааттаатахтара. Оттон эбэҥки үөскээбит сирэ мөккүөрдээх. Сорохтор Амур, Байкал, сорохтор Маньчжурия дииллэр. Бүлүү төрүттээхтэр диэччи дьоннор эмиэ бааллар. Мин бу оройуон төрүт олохтоох дьоно түөлбэлээн олорор сирдэригэр Иенграҕа сылдьан түмэллэригэр көрбүтүм саха аҕа уустарын ааттара бары бааллар. Ньурбаҕаат, Солоҕон, Буягыр, Кэптукэ, Эмис, Бүлүү, Бытаа, Бөллүөт. Буягирдар, баягирдар ааттара Баайаҕалары, Кэптукэлэр Уус Алдан Кэптэнитин кытта ситимнээх буолуохтарын сөп. Бытаалар, бутальский род — ол аата Бөтүҥнэр Амманан, Намынан Саха сирин үгүс өттүгэр бааллар. Уопсайынан сэбиэскэй идеология аҕыйах ахсааннаах омуктары — эбээннэри, эбэҥкилэри, чукчалары, юкагирдары, ненецтэри, энецтэри тумнар этэ. Билии эмиэ ол суолунан барбыта. Онтон билиҥҥи саҥа чахчылар этэллэринэн, кинилэри үөрэппэккэ, саха норуотун үөскээһинин устуоруйатын таһаарар уустук.

Нерюнгри

Нерюнгри 70‑с сылларга Становой хайа тэллэҕэр тутуллубут аныгы куорат. Дьиэлэрэ барыта 112 сиэрийэлээх аҕыстыы, тоҕустуу мэндиэмэннээх буоланнар, 53 тыһыынча нэһилиэнньэ бу дьоннор ханна баалларый диэбиттии, кып-кыра куоракка бааллара-суохтара биллибэттии сүппүттэр. Киһи дьиктиргиирэ, киэҥ-куоҥ уулуссаларыгар массыына аҕыйах, инньэ гынан ыраас, чуумпу, уу нуурал олохтоох куорат өйдөбүлүн үөскэтэр. Эрдэттэн толкуйданан биир былаанынан тутуллубут буолан, Дьокуускайтан атына диэн, коммуникацияларын турбаларын барытын сир аннынан ыыппыттар. Онон дьиэттэн дьиэҕэ субуллар, уулуссаларга сабырыйан турар турбалары көрбөккүн. Киһи дьиктиргиэх, тула хайаҕа мастара хотугулуу кыра, намчы, иринньэх эбит буоллахтарына, куоракка бэйэтигэр үрдүктэр, көнөлөр, хойуу лабаалардаахтар. Инньэ гынан куораты сүрдээхтик тупсараллар.

Дьоно сүрдээх элэккэйдэр, БАМ, АЯМ саҕана Сэбиэскэй Сойуус тигинээн олордоҕуна, дойду араас муннуктарыттан ким харчыны, ким романтиканы батыһан кэлбит ыччаттар, боростуой шахтер, оробуочай дьон ол интернациональнай тыыннарын сүтэрбэтэхтэр. Мин гостиницаҕа, таксыыга бэйэм саастыыта дьону кытта үөрэ-көтө кэпсэтэбин. Ол кэмнэргэ дойду үрдүнэн орто хамнас 100 солкуобай эбит буоллаҕына, чох хостооһунугар 500 солкуобай, оттон БЕЛАЗ, кран курдук улахан массыыналарга 1000‑ҕа тиийэ өлөрөллөр эбит. Иккис манна угуйар ньымалара — массыына. Манна кэлэр киһини кытта үс сыл иһинэн оччотооҕуга кырыымчык “Жигули” массыынаны атыылаһарга дуогабар түһэрсэн кэбиһэллэр. Билигин куораттан барааччы барбыт, хаалааччы хаалбыт. Хотугу майгы диэн баар эбит. Барбыт дьон сорохторо хотугу киэҥ-куоҥ, дэлэй-хотой сиргэ үөрэнэн төрөөбүт дойдуларыгар доруобуйаларынан сөп түбэспэккэ эбэтэр ахтан төттөрү кэлэллэр эбит. Соҕуруу дьон майгыларын эмиэ сөбүлээбэт буолбуттар. Наһаа кырыымчыктар, бытархайдаһаллар, онтон-мантан барытыттан тардыалаһаллар дииллэр.

Биллэн турар уонна сир баайа. Нерюнгри таас чох үрдүгэр турар. Сүүһүнэн сылларга бүппэт элбэх саппаастаах. Инньэ гынан, түүннэри-күннэри таһаҕастаах буойастар, табаарынай богуоннар субуллаллар, карьердар, шахталар элбэхтэр. Көмүс эмиэ хостууллар.“Эльгауголь” Нерюнгриттан 400 килэмиэтир. Онно улахан үлэ барар эбит. Билигин баахтанан үлэлиир эбит буоллаҕына, саҥа бөһүөлэк тутуллара былааннанар. Элгэттэн Охуоскай муораҕа тимир суол тутуллубут. Чуумпу акыйаан тимир суола диэн. Бу суол сайыннарыллан, Саха сирин бүтүннүүтүн курбуулаан Красноярскайга тиийэр былааннаах эбит.

Иенграҕа

Нерюнгриттан таксыы наймылаһан хотугу омуктар түөлбэлээн олорор сирдэригэр Иенграҕа тахса сырыттым. Биэс көс гынан баран, суола үчүгэй трасса буолан начаас сырылатан тиийэҕин. Суоппар уолум, Донбасстан кэлбит дьон оҕолоро манна олохсуйбута суолу быһа кэпсээн, үөрэ-көтө сырытта. Золотинка бэйэтэ Иенграны кытта ыксалаһа олорор бөһүөлэк буолан, олохтоох нэһилиэнньэни кытта алтыһан үөскээбит.

Иенгра — Саха сирин улуу ойууна Савей дойдута. Бу үлүгэрдээх аарыма айылҕа — тайҕа, хайа, халлаан күүһүн-уоҕун, кистэлэҥин иҥэриммит киһи буоллаҕа. Эниэргийэтэ аһара күүстээх буолан, бар дьонун харыстаан дэриэбинэттэн түөрт көс тэйиччи тайҕаҕа соҕотоҕун олорбута диэн кэпсииллэр олохтоохтор. Ол эрээри дьон кыһалҕатынан эмтии, алҕыы кэлэр эбит. Туох да оҥоһуута, эбиитэ-сабыыта суох дьиҥнээх айылҕа киһитэ, айылҕа ойууна этэ диэн кэпсииллэр.

Уопсайынан, бу дойдуга сылдьан, түмэллэрин көрөн, дьонун кытта кэпсэтэн баран, улахан арыллыбатах кистэлэҥнээх дойду эбит дии санаатым. Иенгра, Нерюнгри — Венгрия диэн курдук иһиллэр. Ханыылаһар тыллар. Оттон ити улуу скифтэр, гуннар Сибииртэн Европаҕа сэриилээн тиийбит сирдэрэ. Ол улахан устуоруйаҕа кыттыгастаах буолуон эмиэ сөп.

Борис Павлов,

суруналыыс, суруйааччы, Арассыыйа

литературнай бириэмийэтин лауреата.