Иһэр уу саппааһа бүтүөн сөп

Кулун тутар 22 күнүгэр быйыл оруобуна 30-с сылын Аан дойдутааҕы уу ресурсаларын күнэ бэлиэтэннэ.

Уу – олох төрдө, айылҕа биир саамай улахан баайа. Уу киһи аймахха, хамсыыр харамайга, тулалыыр эйгэҕэ суолтатын биллэрэр туһуттан Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэрин генеральнай ассамблея­та 1993 сыллаахха Аан дойдутааҕы уу күнүн олох­тообута. Бу бэлиэ күн Арассыыйаҕа 1995 сылтан бэлиэ­тэнэр. Түгэнинэн туһанан, уу ресурсаларын уонна үлэ-хамнас туһунан Уу ресурсаларын федеральнай ааҕыныстыбатын Өлүөнэ тардыытынааҕы ууга управлениетын салайааччыта Петр Аргуновтуун кэпсэттибит.

– Биһиги тэрилтэбит Уу ресурсаларын федеральнай ааҕыныстыбатын Саха сиринээҕи тэрилтэтэ буолар уонна сүрүннээн уу ресурсаларын эйгэтигэр судаарыс­тыбаннай өҥөнү оҥорор итиэннэ федеральнай уу баайын-дуолун салайар. Итини таһынан, уу эбийиэктэрин табыгастаахтык туһаныыга, чөлүгэр түһэриигэ уонна харыстааһыҥҥа үлэни ыытар, судаарыстыбаннай уу реестрин толорор, уу куһаҕан дьайыытын сэрэтэр уонна суох оҥорор. ГЭС-тэр үлэлэрин куттала суох эрэсиимин олохтуур уонна федеральнай бүддьүөттэн хапытаалынай өрөмүөҥҥэ уонна гидротиэхиньиичэскэй тутууларга субсидия чэрчитинэн ыытыллар итиэннэ уу түгэҕин дириҥэтиигэ, кыра өрүстэр сүнньүлэрин көннөрүү үлэлэригэр субвенция нөҥүө федеральнай бүддьүөттэн оҥоһуллар үлэлэргэ көҥүлү биэрэр.

Саха сирин таһынан биһиги дьаһалбытыгар Магадаан уобалаһа киирэр. Санатан эттэххэ, Саха сиригэр 700 тыһыынчаттан тахса өрүс, 800-тэн тахса күөл баар, олор Дьааҥы, Анаабыр, Өлөөн, Индигиркэ, Өлүөнэ, Халыма өрүстэр тардыыларыгар киирэллэр. Оттон Магадаан уобалаһыгар эмиэ аҕыйаҕа суох өрүс, күөл баар.

– Сахабыт сирэ уу ресурсатынан баай. Ол эрээри, ону харыстаабаппыт.

– Ыраас иһэр уу саппааһа бүтүөн сөп, ону бары өйдүөхтээхпит. Өрөспүүбүлүкэҕэ кирдээх ууну ыраастааһын боппуруоһа өссө даҕаны сытыытык турар. Олус улахан кэриҥнээх кирдээх уу ыраастаммакка өрүстэргэ түһэр (Алдан куоракка, Уус Ньара, Черскэй бөһүөлэктэригэр). Кирдээх ууну ыраастыыр тутуулар, үгүстүк, араас төрүөтүнэн (туһаттан тахсыы, гидравлика ноҕуруускаланыыта, куһаҕаннык туһаныы, о.д.а.), ирдэбилгэ эппиэт­тиир курдук ыраастыыр кыахтара суох.

– Уу эбийиэктэрин табыгастаахтык туһаныыга, харыстааһыҥҥа туох үлэ барар?

– Ити хайысхаҕа биһиги тэрилтэбит сөптөөх үлэни ыытар. Федеральнай бас билиигэ баар уу эбийиэктэрин харыс­тыыр зоналарын кыраныыссаларын, кытылларын балаһаларын, биэрэктэрин лииньийэтин быһаа­рабыт. Ууну туһаныыга көҥүллүүр докумуоннары регистрация­лаан Судаарыстыбаннай уу реестригэр киллэрэбит. Ону таһынан, хас биирдии ууну  туһанааччыга уу эбийиэгин сөптөөхтүк туһанарын уонна тулатын харыстыырын туһугар кэтээн көрүү бырагырааматын сөбүлэһиннэрэбит. Ууну туһанааччылартан сокуон нуормаларын ирдэбилинэн, сыл аайы анал пуормалаах отчуоттары хомуйан, анал бырагыраамаҕа киллэрэбит.

– Халааҥҥа бэлэмнэнии туһунан кэпсии түс эрэ.

– Быйылгы халааҥҥа бэлэмнэнии үлэлэрэ саҕаланнылар. Халааннааһын кэмигэр куттал үөскэтиэн сөптөөх гидротиэхиньиичэскэй тутуулары уонна эбийиэктэри бэрэбиэр­кэлээһин саҕаланна. Ыксаллаах быһыы-майгы министиэрис­тибэтин Кылаабынай управлениетын, Росприроднадзор, Ростехнадзор, Росрыболовство уонна өрөспүүбүлүкэ ситэриилээх былаас уорганнарын бэрэстэбии­тэллэрин кытары бииргэ 24 гидротиэхиньиичэскэй тутууну уонна 10 эбийиэги чинчийиэхтээхпит. Аны туран, Саха сирин өрүстэригэр Амма, Алдан, Ньүүйэ, Токко, Өлүөнэ уонна Халыма халааны утары сэрэтэр үлэлэри тэри­йиитин уонна ыытыытын сүрүннүүбүт итиэннэ хонтуруоллуубут.

Быйыл халааны утары сэрэтэр, мууһу кэбирэтэр үлэлэргэ федеральнай бүддьүөттэн барыта 44,9 мөл. солк. көрүллүбүтэ, ити үп 2022 сыллааҕар 21,4 % элбэх диэххэ наада.

СӨ Экологияҕа, айылҕа харыс­табылыгар уонна ойуур хаһаа­йыстыбатыгар министиэрис­тибэтигэр бэриллибит боло­муочуйа чэрчитинэн, Алдан, Амма, Ньүүйэ уонна Токко өрүстэригэр халааны утары сэрэтэр, мууһу кэбирэтэр үлэлэргэ 16,789 мөл. солк. тыырыллыбыта. Оттон «Центррегионводхоз» ФГБВУ «Ленарегионводхоз» филиалыгар Өлүөнэ уонна Халыма өрүстэригэр харыы тахсар сирдэригэр халааны утары сэрэтэр мууһу кэбирэтии үлэтигэр 28,141 мөл. солк. бэриллибитэ.

– Сааскы халаан кэмигэр Бүлүү уонна Халыма ГЭС-тэрин хайдах көрөҕүт?

– Бүлүү уонна Халыма водохранилищеларыгар быйылгы сааскы халаан кэмигэр куттала суох эрэсиими олохтуур сыаллаах муус устар иккис декадатыгар биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы оробуочай бөлөх мунньаҕын ыытары былаанныыбыт. Сааскы халаан кэмигэр водохранилищелар сөптөөхтүк үлэлииллэрин, ууларын эрэсиимин бэрээдэктээһини эмиэ биһиги сүрүннүүбүт.

– Аан дойдутааҕы уу ресурсаларын күнүнэн туох тэрээһиннэри ыыттыгыт?

– Бу бэлиэ күнү биһиги бэйэбит идэлээх бырааһынньыкпыт курдук бэлиэтиибит. Сыл аайы араас тэрээһиннэри ыытабыт. Хаһыс даҕаны сылын айылҕа харыстабылын тэрилтэлэрин кытары оскуола оҕолоругар «Водные жемчужины Якутии» өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһу тэрийэбит. Сыл аайы өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан кыттааччы оҕолор эбиллэ тураллар. Аны, үгэс буолбут, Дьокуускай куорат үөрэҕин тэрилтэлэрин устудьуоннарыгар анаан «Аэрация озер» тэрээһини ыытабыт. Бу куорат биир эбит күөлүгэр устудьуоннар көмөлөрүнэн, күрэхтэһии быһыытынан, ойбону үүттээн, салгыны, кислороду киллэрии буолар. Тэрээһин эмиэ кэнники сылларга устудьуоннар ортолоругар улахан сэҥээриини ылан, элбэх хамаанда кыттар буолла. Итини таһынан, Дьокуускай куорат оскуолаларыгар биһиги исписэлиистэрбит аһаҕас уруоктары, кылаас чаастарын, биктэриинэлэри, кэмпи­риэнсийэлэри, о.д.а. тэрээһиннэри ыыталлар.

Ааспыт сылга «Красоты рек Алдан и Амга» диэн фотокуонкурус ыыппыппыт. Быйыл Оҕо художественнай оскуолатын кытары «Вода – бесценный дар природы» уруһуй куонкуруһун, Саха сирин норуоттарын муусукатын уонна фольклорун мусуо­йун кытары «Певчая весна» муусука куонкуруһун ыытабыт.