«Ийэ» — дьоҕус эрээри, олус күүстээх айымньы

П.Ойуунускай аатынан Саха тыйаатыра тоҕоостоох кэмигэр олус күүстээх уонна толкуйдатар айымньылары туруорар, ол да иһин өрүү көрөөччү биһирэбилин ылыан ылар.

Улуу режиссердар Константин Станиславскай «Театр — это искусство отражать жизнь», Георгий Товстоногов «Цель театра — встревожить совесть человека» диэн этиилэригэр биһиги режиссердарбыт, артыыстарбыт толору эппиэттиир суолу тутуспуттара үөрдэр эрэ.
Саха академическай тыйаатырыгар Чехия норуотун суруйааччыта Карел Чапек айымньытынан режиссер Василий Борисов «Ийэ» диэн испэктээгэ үһүс сылын туруоруллар. Сүрүн оруолу, Ийэни бары таптыыр Далбар Хотуммут  Зоя Багынанова оонньуур.
Бу айымньыны 1937 с. Карел Чапек фашизм Европаны сабардаан турар ыар кэмин утаран суруйбут. Хайа баҕарар сэрии, кыргыһыы улахан сүтүктээх буолар уонна ийэттэн төрөппүт оҕолорун былдьаан сүрэҕин хаанынан ытатар.
Айымньы сүрүн суолтата — дойдуга куттал суоһаатаҕына, биир сомоҕо күүс буолууну, тус бэйэ иннин көрүммэккэ,  кыаҕы дьон, норуот туһугар аныыр, олоҕу да толук уурары кэрэйбэт ытык иэс баарын өйдөтөр дойдунаат санааны иитэр.
Ол эрээри, өрүү үөскүүр өй-санаа мөккүөрүн, олох бараммат уустуктарын, Эр киһи уонна Ийэ-дьахтар ытык иэстэрин, дьылҕаларын уратытын арыйар. Төһө да айымньы ол ыраах 1937 с. сурулуннар, бу бүрүүкээн турар аныгы олохпутун чопчу ойуулуур. Кэргэннэрин, оҕолорун сүтэрбит ийэлэр алдьархайдарын, дьиэ кэргэн олоҕун укулаата урусхалланарын, сүтүктээх Ийэ энэлгэнин, олох туһугар, ил-эйэ, утум-ситим салҕанарын туһугар дьулуурун ыһыктыбат бөҕө санаалааҕын көрдөрөр. Ол эрэн, хаһан эрэ элбэх оҕолонон албан ааты сүкпүт ийэ барахсан төһө да айылҕатынан сэриини, хаан тохтуутун утардар да, уол оҕону-буойуну иитэн-бүөбэйдээн, дойдуну көмүскүүр ытык иэстээҕин умнубат. Эр дьон үгүстүк быстахха былдьаналларын, албан аакка талаһалларын, билиниини билиэхтэрин баҕаран сыыһа-халты хамсаналларын ийэ утаран сиэрдээхтик этинэр. Бу түгэҥҥэ били Роберт Рождественскай хоһоонун саныы түһэҕин:

«Но зачем она им, эта слава, —
мертвым?
Для чего она им, эта слава, —
павшим?
Все живое —
спасшим.
Себя —
не спасшим.
Разве для смерти рождаются дети,
Родина?
Разве хотела ты нашей смерти,
Родина?
Тихо сказала: «Вставайте на помощь…»
Родина.
Славы никто у тебя не выпрашивал,
Родина.
Просто был выбор у каждого:
я или Родина».

Ол иһин, Петр диэн биир  уоллара таһаҕас тиэйэр сөмөлүөтүнэн муҥутуур көрдөрүүнү ситиһэ сылдьан сууллан, суорума суолламмыта киһини сонньутар, хомотор. Ардыгар бу курдук аныгы да үйэҕэ эр дьон баламат санааттан чугас дьоннорун, кэргэттэрин-оҕолорун да умнан туран, тыыннаах хаалыахтаах дьонноро ааспат кутурҕаҥҥа ылларыахтарын туохха да уурбакка, тус бэйэлэрин эрэ албан аатырдар баҕаттан ити курдук былаҕайга былдьаталлар. Ийэ барахсан: «Эһиги тыыннаах эрэ буолуҥ, оҕолоруом, мин туох да албан аакка наадыйбаппын!» — эрэ диэхтиирэ ой дуораана буолан иһиллэр…
Хайа да кэмҥэ сэрии алдьархайтан атыны аҕалбат буоллаҕа эбээт.
Саха норуотун устуоруйатыгар хастыы эмэ оҕолоро сэрии толоонугар чэгиэн эттэрин сэймэктэппит, хара хааннарын тохторбут ийэлэр бааллар: Бүлүү Балаҕаччытыттан Борисова Е.Я., Таатта Баайаҕатыттан Малгина Ф.Н., Үөһээ Бүлүү Харбалааҕыттан Федорова Д., Хаҥалас Батамайыттан Строева А.Р./ о.д.а. Онон, бу Зоя Багынанова оонньуур кэргэнин уонна биэс уолун ытыс соттубут ийэ дьылҕата биһиэхэ олус чугас. Бу ийэ оҕолоро дойдуларын туһугар араас араҥаҕа үлэлии-хамсыы сылдьан олохторун дьон, норуот туһугар биэрдилэр — ыал аҕа баһылыгын иитиитэ ол курдук эбит. Уһун, ол эрээри кураанах, ис хоһооно суох олох кэриэтин кылгас эрээри чаҕылхай, өрүү дьон, дьон-аймах ситиһиитин туһугар киирсиилээх ис хоһоонноох олоҕу ордорбут аҕа уонна кини уолаттара-дуоланнара. Дьэ, бу төһө сөптөөҕүй?! Ардыгар бу курдук санаа эр дьон ыгылыйыытыттан, бас-баттах баламат санаатыттан үөскүүр. Быстах өлүүнэн өйдөбүлгэ хаалбыт боотурдар ийэлэригэр-кэргэттэригэр, хараастыахпыт быатыгар, өрүү эдэр, номоҕон, чэгиэн, эрчимнээх буолан хааллахтара, тумаҥҥа симэлийдэхтэрэ.

Бу ыал уолаттарын олус иэйиилээхтик артыыстар Айсен Лугинов, Алдан Готовцев, Эдуард Захаров, Илья Портнягин, Павел Ченянов оонньоотулар.
Ийэ оруолун СӨ норуодунай артыыһа Зоя Багынанова хайдахтаах курдук иһирэхтик, истиҥник оонньоото? 83-с хаарыгар үктэммит ытык киһибит кини эмиэ сүрэх баастааҕын бары билэбит. Ардыгар көрө олорон: «Оо, барахсан харыстаныан даа!»- диигин эрээри, Зоя Петровна тыйаатырга үлэлээбэт ээ, кини бу ускуустубаҕа ытык иэһин биэрэн сулууспалыыр. Онон, дьиҥ ис туругунан оонньоон көрөөччүнү олус уйадытта.
Кэргэнин уонна оҕолорун сүтэрбит ийэ аһыытын-кутуутун быһа ыйыстан, эр санааланан мурун бүөтэ кыра уолун бэйэтэ саалаан-саадахтаан дойдутун көмүскэлигэр атаарда…

Өлбүт кэргэнин уонна уолаттарын ыраас дууһалара өрүү киниэхэ тиийэн кэлэ тураллар, санаа үллэстэллэр, кини туоххаһыйбыт бэйэтин уоскуталлар. Дойду кыһалҕатыгар тыыннаахтар уонна өлбүттэр бары бииргэ сомоҕолоһон, хаххалаһан-харыстаһан кыайыыны уһансаллар:

«Вперекор врагу поднялся народ,
Грянул смертный бой нескончаемый!
Даже мертвые оживали вновь,
выходили они из сырых могил,
чтоб живым помочь в битве яростной,
чтобы вновь принять смерть за Родину!
А кто слабым был — сильным стал тогда.
А кто сильным был — стал еще сильней»

(Р. Рождественский, «Летопись»)

К. Чапек «Ийэ» диэн айымньыта араас харсыһар күүстэр эрэ тустарынан муҥурдаммакка, иллээх-эйэлээх олох олус уйан туруктааҕын, аан дойдуга буолар быһыы-майгы хас биирдии киһи, дьиэ кэргэн олоҕун айгыратарын бэлиэтиир. Хаһан баҕарар эр киһи дойдуну көмүскүүр ытык иэстээҕин, ол барыта харах уута суох буолбатын, ол киирсии, кыргыһыы долгуна ийэлэр сүрэхтэрин ортотунан ааһарын бэрт ылыннарыылаахтык көрдөрөр. Ол эрэн, эр дьон ытык ийэлэртэн кинилэр олоҕу арчылыыр, оҕо төрөтөн алаһа дьиэни ымыылыыр албан ааттарын, ытык иэстэрин, аналларын сарбыйыа суох тустааххыт.
Бу бэрт дьоҕус эрээри, олус күүстээх айымньы куйаар ситимигэр баар, олус элбэҕи соһуйа, сонньуйа, харааста ааҕыаххыт.

Антонина УСКЕЕВА